Þjóðviljinn - 18.07.1981, Blaðsíða 12

12 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 18.—19. júll 1981
Hversu
kristni
kom á
íslandi
fyrir
1000
árum
„Nú hefur þat, hversu
kristni kom á ísland, at
maðr hét Þorvaldur
Koðránsson, bróðursonr
Atla hins ramma". Þannig
hefst frásögnin af sögu
kristniboðs á Islandi í
Kristni sögu, sem varðveitt
er í Hauksbók. Hin íslenska
þjóðkirkja minnist um
þessar mundir 1000 ára af-
mælis kristniboðsins og
miðar þá við árið 981.
Sagnfræðingar eru ekki á
eitt sáttir um það hvenær
Þorvaldur hinn viðförli
kom hingað til lands ásamt
Friðreki biskupi af Sax-
landi til að hefja kristni-
boð, enda erfitt úr að
skera, en sennilega var það
einhverntíma á bilinu
981—986. Tíminn skiptir
ekki öllu, stærri spurning
er hvernig það mátti ger-
ast að kristni komst hér á
svo til átakalaust, ef
marka má heimildir. Sú
saga er bæði skemmtileg
og fróðleg, en við saman-
tekt þá sem hér fer á eftir
skal minnt á að heimildir
eru ótraustar, enda ritaðar
löngu eftir að atburðir
gerðust og hagsmunir
kirkjunnar komnir til sög-
unnar.
Saga
krístni-
boðs í
fornum
heimildum
Lof ið drottin meður hörpuslætti, lofið hann með bumbum, lofið hann
með strengjaleik, stendur á töf lunni við hlið guðspjallamannsins. Lýsing
úr íslensku handriti. *
Sagði Þangbrand-
ur margt frá
dýrð guðs engla
Atburða þeirra er leiddu til
kristnitökunnar er viöa getið i
fornum heimildum. Þó er talið að
þær séu flestar runnar frá latinu-
handriti að Ólafs sögu Tryggva-
sonar, sem Gunnlaugur munkur
Leifsson ritaði einhverntima um
1200. Það handrit er glatað.
Gunnlaugur er talinn ótraustur
heimildarmaður, segir i Sögu ís-
lands I. Eldri heimild er tslend-
ingabók Ara fróða, svo og Land-
námabók. í hinni fyrri er kristni-
sagan rakin, en i Landnámabók
má finna ýmis fróðleiksbrot um
kristna landnámsmenn og sögu
þá er siðar gerist.
Kristnir
landnemar
Það er upphaf sögu þessarar,
að Ari hinn fróöi segir i Land-
námu, að þá er landnemar komu
hingað út, hafi verið fyrir i land-
inu kristnir irskir munkar. Ekk-
ert annað er um þá vitaö, nema
hvað mun eldri heimild Dicuilus-
ar munks getur þess, að munkar
hafi dvalið nokkra mánuði á
Thule, sem gæti verið tsland.
Meðal landnámsmanna var
kristið fólk, einkum afkomendur
Ketils flatnefs, en sú ætt stað-
næmdist um stund á Suðureyjum
og er ekki óliklegt að þar i sveit
'hafi þau komist i kynni við
kristna trú, enda England, trland
og eyjarnar löngu orðnar kristn-
ar. Afkomendur Ketils voru t.d
þær Auður djúpúöga sem nam
land við Hvammsfjörð og Þórunn
hyrna sem giftist Helga magra.
Þau hjón námu land við Eyja-
fjörð. Aðrir ættingjar þeirra voru
sunnan heiða, svo sem á Kjalar-
nesi og er af þessari ætt ,,nær allt
stórmenni komit á tslandi” segir i
Landnámu. Þessi stóra kristna
ættdreifðist viöa um landið sam-
kvæmt Ara fróða. Þó bætir hann
þvi við að kristnin hafi haldist illa
i ættum.
Úm áhrif irskra þræla og
ambátta er auðvitað ekkert sagt i
heimildum, hvað þá kristinna
mæðra, þó má lesa út úr mörgum
tslendingasögum að irskar konur
áttu börn meö húsbændum sinum
og hafa eflaust alið þau upp i
kristnum anda. Sigurður Lindal
segir i tslands sögu I: ,,Er senni-
legt að kristnir þrælar hafi ekki
átt minnstan þátt i aö miðla þeim
(þ.e. kristnum áhrifum innsk.
— ká), og ber þá að hafa i huga
hlut ambátta i uppeldi barna.”
Um kristni i landinu áður en
skipulagt kristniboð hófst er erfitt
að fullyröa, en öruggt má telja að
landsmenn hafi þekkt sæmilega
kristnar hugmyndir, enda karlar
mikið á flakki til útlanda ef
marka má sögur, og hingað til
lands komu kristnir kaupahéðn-
ar.
„Talaði
Þorvaldur trú
fyrir mönnum”
Sjálf kristniboðssagan hefst á
útkomu þeirra Þorvaldar viöförla
og Friðreks biskups, svo sem áð-
ur segir. Heimildir tala fagurlega
um Þorvald, hann fór i viking, en
var göfugmenni hið mesta og gaf
til útlausnar herteknum mönnum
það sem i hans hlut féll af ráns-
feng vikinga: „allt það er hann
þurfti eigi aö hafa til kostar sér”.
Þeir Þorvaldur og Friðrekur fóru
um Norðlendingafjórðung og
„talaði Þorvaldur trú fyrir mönn-
um, þvi að byskup undirstóö þá
eigi norrænu”. Tóku nokkrir við
trú, en þeir mættu einnig nokk-
urri andstöðu. Frá trúboði þeirra
eru sagðar nokkrar kraftaverka-
sögur sem eiga væntanlega að
sanna að Kristur var með i för.
Það er mjög i anda þessa tima að
tiunda sli'kar frásagnir, enda sög-
ur seinni biskupa fullar af sli'ku,
þá reyndar til að sanna, að þeir
væru helgir menn.
Friðrekur klauf stein og efldi
elda á berserki. I Kristni sögu
segir: „Þar (að Giljá i Vatnsdal)
kómu berserkir tveir, er Haukur
héthvárrtveggi. Þeirbuðu mönn-
um kúgan og gengu grenjandi og
óðu elda. Þá báðu menn byskup,
að hann skyldi fyrirkoma þeim.
Eftir það vigði byskup eldinn,
áður þeir æði, og brunnu þeir þá
mjög. Eftir það gengu menn að
þeim og drápu þá.” Þeir Þorvald-
ur héldu til þings sumarið eftir til
að boða trú, en þar var þeim illa
tekið og var kveðin um þá niðvisa
sem gaf i skyn að Friörekur væri
kynvilltur og hefði alið 9 börn,
hverra faðir væri Þorvaldur.
Drap Þorvaldur þann er niðið
kvað og var það i samræmi við
gildandi hefðir. Næst reyndu þeir
að komast á Hegranesþing til trú-
boðs en voru baröir grjóti og
gerðir sekir, að heiðnum lögum.
Næsta sumar ætluðu þeir enn á
Alþingi en þá var gerð að þeim
aðför og átti að brenna þá inni.
Ókunnur kraftur kom þeim til
hjálpar: „Þeir (er að þeim sóttu)
áðu hrossum sinum, áöur þeir
riðu heim á bæinn að Lækjarmóti,
en er þeir skyldu á bak hlaupa,
flugu fuglar upp hjá þeim. Við
það fældust hestarnir þeirra, og
féllu menn af baki. Sumir brutu
hendur sinar, en sumir fætur eða
skeindust á vápnum sinum, frá
sumum hljópu hrossin, og fóru
þeir við það heim aftur.” Fóru
þeir biskup úr landi eftir þetta og
eru þeir úr sögunni.
I Ólafs sögu helga hinni mestu
er sagt frá kristniboðanum Stefni
Þorgilssyni sem Ólafur konungur
Tryggvason sendi hingað út, en
honum var illa tekið, „menn
skipuðust lítt við hans kenning-
ar”. En nú tók Ólafur Tryggvason
Noregskonungur til sinna ráða og
fannst illt aö vita af heiöinni þjóð
þar úti i höfum, en einnig kunna
aörar og hagrænni orsakir að
liggja að baki Islandsáhuga hans.
Ólafur sendi út prestinn Þang-
brand sem var hvorki meira né
minna en greifasonur frá Brim-
um að þvi er Kristni saga segir.
Hann þótti óspektarmaður hinn
mesti, en náði þeim árangri sem
þurfti, til að þoka málum áfram.
Þangbrandur snéri sér að
höfðingjum og segir svo frá sam-
skiptum hans við Siðu-Hall:
„Hinn næsta dag fyrir Mikjáls-
messu þá létu þeir Þangbrandur
heilagt að nóni.
Þá var Hallur þar i tjaldinu.
Hann spurði: „Hvi léttið þér nú
verki?”
Þangbrandur segir: „A morg-
un er hátið Mikjáls höfuðengils”
Hallurspurði: „Hversu er hann
háttaður?”
Þangbrandur svarar: „Hanner
settur til þess at fara mót sálum •
kristinna manna”.
Siðan sagði Þangbrandur
margt frá dýrð guðs engla. Hallur
mæiti. „Voldugur mun sá, er
þessir englar þjóna”.
Og siðar: Um morguninn veitti
Þangbrandur tiöir i tjaldi sinu en
Hallur gekk og hjón hans að sjá
athæfi þeirra og heyrðu klukkna-
hljóö og kenndu ilm af reykelsi og
sá menn skrýdda guðvef og
purpura.
Hallur spurði hjón sin hversu
þeim þóknaðist athæfi kristinna
manna, en þau létu vel yfir. Hall-
ur var skirður laugardaginn fyrir
páska og hjón hans öll þar i ánni.
Hún er siðan kölluð Þvottá.”
Haliur kemur aftur við sögu
þegar kemur að sjálfri kristnitök-
unni, en önnur stórmenni á Suð-
urlandi létu einnig skirast svo
sem Gissur hviti og Hallur i
Haukadal, en frá Gissuri og
Haukdælum komu síðar biskupar
margir og merkir.
Margar sögur fylgja ferðum
Þangbrandar um landið og ekki
allar fagrar. Hann fór um með
sverði og vigaferlum, jafnframt
guðs orði. Hann var dæmdur sek-
ur fyrir manndráp en fór eigi að
sinni.
Næst gerist það samkvæmt
heimildum að heiðnum mönnum
er ekki alveg farið að litast á blik-
una og hyggjast beita lögum til að
kveða niður hinn nýja trúflokk.
Hjalti Skeggjason var dæmdur
fyrir goðgá er hann kvað: Vilk
eigi goð geyja, Grey þykir mér
Freyja. Var hann gerður útlægur
af landinu. Hann hélt til Olafs
konungs Tryggvasonar, sem þá
var i óðaönn að kristna Noreg,
ýmist með bliðu eða striðu. I Lax-
dælu sem að visu er skáldskapur
segir:
„Einhvern daginn átti konung-
ur þing i bænum (Þrándheimi) út
á Eyrum og talaði trú fyrir mönn-
.um, langt erindi og snjallt.
Þrændir höfðu her manns og buöu
konungi bardaga i mót. Konungur
hvað þá vita skyldu, að hann þótt-
ist átt hafa við meira ofurefli en
berjast þar við þorpara i Þránd-
heimi. Skaut þá bóndum skelk i
bringu og lögðu allt á konungs
vald, og var margt fólk þá skirt.
En siðan var slitið þinginu.” A
þessu umrædda þingi voru þeir
staddir Kjartan ólafsson sem
friðastur og fræknastur þótti is-
lenskra manna og frændi hans
Bolli sem siðar giftist Guðrúnu
ósvifursdóttur. Ólafur konungur
reyndi mikið til að kristna tslend-
inga sem dvöldu i Þrándheimi og
bannaði þeim að fara úr bænum,
„Skipuðust lítt
við hans
kenningar”
„Grey þykir
mér Freyja”