Þjóðviljinn - 29.08.1981, Blaðsíða 18

Þjóðviljinn - 29.08.1981, Blaðsíða 18
18 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 29.-30. ágúst 1981.' Áratugir aldarinnar Gunnar M. Magnúss ríthöfundur skrifar Samantekt um áratugi 20. aldarinnar ÞRIÐJI HLUTI Fimmti áratugurinn Hörmulegasti áratugur aldarinnar 1941-1950 hófst meö gný og umbrotum. Þaö var timi öfga og áþjánar I mannlegum samskiptum. Landiö ear hernumiö og þjóö- llfiö breyttist skjótlega. Hausti 1939 leitaöi mikill fjöldi flóttaskipa frá ýmsum þjóöum til hafna á Islandi, til öryggis I hlutlausu landi. Hinn 11. april 1940, þegar Þjóöverj- ar óöu yfir Danmörku og Noreg, óskuöu Bretar eftir þvi aö fá aö setja hér her á land. Rikisstjórnin hafnaöi þvi, vegna hlut- leysisyfirlýsingar landsins i stjórnar- skránni. En Bretar settu her á land 10. mai og tóku aö búa um sig, byrgöu bragga og önnur mannvirki, settu upp strandstöövar meö fallbyssum, girtu viöa strendur lands- ins meö gaddavirsnetum, lögöu slöan tundurdufl á stórum svæöum, viöa á fiski- miöum landsmanna. Menn þustu hvaöanæva af landinu i vinnu hjá hernum á Reykjavikursvæöi og Suöur- nesjum. Og I staö atvinnuleysis, vantaöi nú vinnuafl. Menn sem ekki höföu átt bót fyrir rassinn á sér, voru nú brátt meö fullar hendur fjár. En á sama tima, sem menn á landi fengu fé i endur fyrir þjónustu hjá hernum, voru sjómenn sendir um hættu- svæöi meö fisk til Bretlands. Og innan fárra vikna eftir hernámiö uröu sjómenn varir viö hildarleikinn á hafinu. A árinu 1940 drukknuöu 58 Islendingar, þar af 17 af styrjaldarástæöum. Islendingar björguöu á árinu alls 1118 manns, þar af 1093 erlendum sjómönnum af tuttugu þjóöflokkum. Mesta björgunin var, þegar togarinn Skallarrim- ur bjargaöi 353 sjóliöum og yfirmönnum af beitiskipinu Andina, sem þýskur kafbátur haföi skotiö i kaf 16. júni 1940. Alls fórust I sjó um 450 tslendingar styrjaldarárin 1939-1946, þar af meiri hlut- inn af styrjaldarástæöum. Þaö var meiri mannfjöldi en Bretland og Bandarikin til samans misstu á sjó i styrjöldinni, miöaö viö fólksfjölda. 1 styrjaldarræöu talaöi Churshill um blóö og tár. Engin þjóö haföi fórnaömeira blóöi en Islendingar á þessum árum og engin þjóö haföi ástæöu til aö fella fleiri tár, vegna sjóslysa og sjóskaöa. 1 Bretavinnunni læröu menn vinnusvik, falsanir og allskonar pretti. Þessu til sönn- unar skal nefna aö bilstjórar og aörir létu skrásetja sig aö morgni á einhverjum vinnustaö, fóru siöan i aöra röö til skrásetn- ingar og fengu tvöfaldan vinnudag. Verk- stjórar hersins höföu litla gát á síikum vinnubrögöum. Þeirra hagur var aö eyösl- an viö vinnuna væri sem mest, þvi aö þeir höföu prósentur af eyöslunni. Menn, sem aldrei höföu rekiö nagla i spýtu, keyptu nú hamar og sög og geröust smiöir hjá hernum og fengu hærra kaup en verkamenn. Og þeir voru margir, sem liföu á svikum og hló hugur i brjósti meö úttroöin veski af pen- ingum. Hermenn veittu þjóöinni margskonar yfirgang. Þeir myrtu nokkra Islendinga, þar á meöal tólf ára dreng, sem var aö leika sér viö herbragga. Hermenn svivirtu heimili og misþyrmdu einstaklingum. Þeir þoldu ekki mótmæli eöa gagnrýni á yfir- ráöarétti sinum I landinu. Þeir gripu inn i verkalýösmál. Þeir stöövuöu útgáfu Þjóö- viljans, tóku blaöamenn hans, Sigfús Sigur- hjartarson og Sigurö Guömundsson hönd- um, alþingismanninn Einar Olgeirsson, og fluttu þá I fangelsi I London. Herinn byggöi alls 8565 hús á landinu, þar af á Reykjavikursvæöinu 5914 byggingar. A fyrsta ári hernámsins voru um 1500 manns i vinnu hjá þeim, annaö áriö 3300 manns, þriöja áriö 4000 manns, en fækkaöi árlega úr þvi. Hinn 9. júll 1941 skipti sköpum I sögu landsins. Bretar höföu setiö hér I krafti valdsins. En nú skeöi sá atburöur aö Al- þingi samþykkti aö biöja bandarikjaher aö vera hér á landi meö her sinn. Þaö var kall- aö hervernd. En öllum mátti ljóst vera aö meö þessu voru stórveldin aö tryggja sinn eigin hag meö þvi aö hafa hér útstöö herja sinna. Meö þessu athæfi frömdu alþingismenn stjórnarskrárbrot á margan hátt. 1 fyrsta lagi brutu þeir stjórnarskrána um hlutleysi landsins, i ööru lagi voru þeir ekki löglegir þingmenn, I þriöja lagi höföu þeir ekkert umboö til sllkra verka, hvorki I kosningum né þjóöaratkvæöagreiöslu. Þannig var háttaö, aö kjörtlmabil þing manna var runniö út 24. júni, en engar kosningar fariö fram. Þingmenn geröu sér þá litiö fyrir aö kjósa sig sjálfir eöa fram lengja umboö sitt, sem mátti gilda allt aö fjórum árum. Þeir brutu þvi umboöslausir stjórnarskrána og settu óafmáanlegan blett á minningu Jóns Sigurössonar, sem helgaöi lif sitt alll til baráttu fyrir sjálfstæöi þjóöarinnar, er fékk viöurkenningu 1. desember 1918. Þar meö höföu hinir um- boöslausu alþingismenn flutt þjóöina 679 ár aftur i timann, til ársins 1262, þegar sjálf- stæöi landsins var selt I hendur annarrar þjóöar. Þaö varö ljóst, aö mörgum þessara þing- manna var órótt innanbrjósts. Þaö kom fram I atkvæöagreiöslunni um máliö á Al- þingi. Þetta bar aö meö þeim hætti, aö þingmönnum var smalaö saman, skömmu eftir aö þeir höföu veriö sendir heim, til þess að tryggja atkvæöi þeirra viö samn- ing, sem ríkisstjórnin haföi gert við Banda- rikin um hervernd. Þetta fór fram með leynd, og nokkur hluti þingmanna var ekki boðaöur til skrafs um máliö, þ.e. þeir, sem vita mátti aö voru á móti afsalinu. Viö atkvæöagreiöslu á Alþingi um her- verndarsamninginn, kom I ljós aö meiri hluti þingmanna var i hjarta sinu á móti þessu athæfi, en létu þó undan. Alþingi var ekki kvatt saman fyrr en rikisstjórnin var búin aö semja viö Bandarikin or herskipa- flotinn kominn inn i Faxaflóa. Nálega tuttugu þingmenn gerbu grein fyrir atkvæöi sinu, til þess aö friöa sam- visku sina og láta i ljós aö þeir gengju nauöugir til leiks. Þingmaöur Eyfirðinga, Siguröur Hliöar, sagöi: — Mun ekki verða komist hjá þvi aö gera þennan samning viö Bandarikin, þvi hnlfurinn er á barka okkar. Hvaöa hnifur? Einn þingmaöur sagöi af sér viö þetta tækifæri. Samningurinn var samþykktur með 39 atkvæöum gegn 3 atkvæöum sósialista, en sex þingmenn voru fjarverandi. Þingiö stóö i tvo daga, stysta þing, sem haldið haföi veriö. Skyldi Jón Sigurösson hafa gengiö þannig til verks? Þaö má ljóst vera, aö þessi samningur er ógildur nauöungarsamningur uipboös- lausra manna. Þaö biður þrekmikilla manna, viturra og lögvisra aö endurheimta sjálfstæöi landsins meö samskonar rökum og Jón Sigurösson beitti i sjálfstæöisbaráttunni. Sigurinn er framundan, ef vel er unnib og á gróandi hól ber islenska fánann viö hún. Er ekki fyrsta verkiö aö draga fram falsanir og rökleysur I málinu, siðan kæra fyrir mannréttindadómstóli og linna ekki rökfastri sókn. Þegar aö styrjaldarlokum kom, stóöu Bretar viö loforö sin og fóru. En Bandarikin sátu og sitja enn. Arið 1949 var þjóöin hneppt i hernaöarbandalag og 1951 komu Bandarikjamenn meö herveldi. Lýöveldi var stofnaö á Islandi 17. júni 1944 á Þingvelli I stórrigningu. Annar hátlðisdagur var i Reykjavik 18. júni. Um 15-20 þúsund manns sótti hátiöina á Þing- völlum. Sveinn Björnsson var kosinn forseti Islands. Hátiöaskáld voru Hulda, Unnur Benediktsdóttir Bjarklind og Jóhannes úr Kötlum. Og tónskáldin EKM4L Thoroddsen og Þórarinn Guömundsson. Iþróttahreyfingin lagöist lágt, þegar hún bauö hernámsmönnum til skemmtana og leika viö islensk ungmenni. Auövitaö sigr- uðu íslenskir Iþróttamenn glæsilega þessa óvaninga i sundi, knattleikum og öörum iþróttum. Þeir gátu boriö höfuöiö hátt eftir aö hafa sigraö stórveldismenn. En meö þessari auömýkt og lágkúru opnaði Iþrótta- hreyfingin heimili landsmanna fyrir dátun- um og urðu af óæskilegar afleiöingar. tslendingar áttu marga góba iþrótta- menn á þessum árum, sem sumir hlutu verölaun erlendis og settu Islensk met, sumir Evrópumet. Má þar nefna Gunnar Huseby uvarpara, Clausens-bræöur Hauk og örn, sem settu met i hlaupum og stökk- um. Torfa Bryngeirsson stangarstökkvara, Oiiver Stein langstökkvara og Finnbjörn Þorvaldsson hlaupara. Seinna kom Vilhjálmur Einarsson, sem varö bronsverölaunamaöur i þristökki á Olympiuleikunum I Astralíu. Þetta var áratugur margra söngvara og tónskálda. Þaö voru tónskáldin Sigfús Hall- dórsson og Jón Þórarinsson, sem var kom- inn fram nokkru fyrr. Söngkonurnar Guö- rún A. Simonar, Sigurveig Hjaltested og Þuriöur Pálsdóttir, og söngvararnir Guð- mundur Jónsson, Kristinn Hallsson, Magnús Jónsson, Jón Sigurbjörnsson og Ketill Jensson. Málararnir Eirikur Smith og Kristján Davlbsson. Og rithöfundarnir og skáldin Þorsteinn Valdimarsson 1942, Þóroddur Guömundsson 1943, Þórleifur Bjarnason 1943, Kristján frá Djúpalæk 1943, Guöfinna frá Hömrum 1942, Guörún frá Lundi 1946, Elias Mar 1946 (fyrsta her- námssagan), Heiörekur Guðmundss.1947, Hannes Sigfússon 1949, Gunnar Dal 1949, Stefán Höröur 1946, Hal'dóra B. Björnsson 1949 og Einar Bragi 1950. Gunnar M. Magnúss skrifaöi samtiðar- sögu þessa tímabils, Virkiö i noröri I.-LLI., sem kom út á árunum 1947-1950. Sjötti áratugurinn Óminnishegri og illra hótanorn undir niðri I stilknum þruma, kvað Grimur. Þessar ljóðlinur hæfa sem einkunnarorö fyrir timamótin, þegar sjötti áratugurinn gengur i garö. Valdsmenn þjóöarinnar voru undir áhrifum svikasamningsins frá 9. júli 1941, þegar hinir umboöslausu frömdu stjórnarskrárbrot, og rufu hlutleysi lands- ins og buðu herveldi aö hreiðra um sig á landinu meö tól sin og tæki. A þremur árum óskuöu valdsmenn þjóöarinnar tvisvar aö Island gengi i hernaðarbandalag. Hið fyrra sinn 1949, þegar Alþingi samþykkti inngöngu I Nató, siðan 1951, þegar Bandarikjamenn geröu Island aö útvaröarstöð sinni. Þessi glapræöi voru samþykkt vegna þess aö grýla væri aö koma og myndi taka okkur i pokann. Nú vissi þjóöin aö grýla er hugarburður á sama hátt og guö er hugar- buröur. En sá hugarburður var máttugur. Grýla á sér litinn bát, rær hún inn meö landi. Um land allt voru börn aö skæla og rella á sama tima, svo sem á Skagaströnd, Sauöárkróki, iKjósinni og á Djúpavogi. Og I staö þess aö rassskelia krakkana var kaliaö á grýlu og hún var samstundis alls- staöar nálæg. Og þaö, sem Isienskir valdsmenn ótt- uöust, var bandarisk grýia, undir kjörorö- inu: Rússarnir koma. Og var þaö nokkur furöa, þó aö litlu karlarnir okkar yröu skelkaðir, þegar þeir fréttu að háttsettur bandariskur embættis- maöur kastaði sér út um glugga á tiundu hæö, til þess aö veröa á undan rússunum meö aftökuna. Evangelisk Lútersk kirkja er þjóökirkja Islands. Islensk börn eru á óvitaaldri skirö inn i þjóökirkjuna. Eftir aö lsland gekk i

x

Þjóðviljinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.