Þjóðviljinn - 16.01.1982, Blaðsíða 7

Helgin 16,— 17. janiiar 1982.^ ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 7
Thor Viihjálmsson skrifar
Der
Wendepunkt
Klaus Mann skrifaöi eins konar
sjálfsævisögu þar sem hann fjall-
ar sumpart um sama efni og i
lykilskáldsögunni Mefisto,- sem
ég sagði nokkuð frá i siðustu
helgarsyrpu minni. Der Wende-
punkt nær frá bernsku hans til
ársins 1945. Raunar nær hún
lengra aftur vegna þess að Klaus
segir i forspjalli frá samdrætti
foreldra sinna, og ætt sinni. Faðir
Thomasar Mann var háæru-
verðugur borgari og kaupmaður
af virðulegum ættum i Hansa-
borginni LUbeck,- sem sótti sér
konu til Brasiliu. Þannig fengust
hæfilegar andstæöur til að ala
snilligáfuna. Bróöir Thomasar
Mann Heinrich var einnig við-
kunnur og merkur rithöfundur.
Meö konu Thomasar Mann fengu
börnin gyðingablóð til að pipra
blönduna. Klaus lýsir ljóst og
skemmtilega uppvexti sinum i
var i útlegð, hún varð frægust
bóka hans, hlaut eins konar
succés de scandai eða endemis-
frægð, ellegar hneykslisframa,
einkum vegna lýsingarinnar á
Hendrik Höfgen þar sem allir sáu
ljóslifandi Gustaf Grundgens.
Klaus Mann reynir að neita þvi að
þarna sé um lykilskáldsögu að
ræða. Það átti að gefa bókina út i
Þýzkalandi árið 1949, en útgef-
andinn gugnaði á þvi vegna póli-
tizks þrýstings út af Griindgens.
Seinna var aftur reynt að gefa
bókina út i Þýzkalandi-, en þá var
hún bönnuð vegna stefnu fóstur-
sonar Griindgens á þeim forsend-
um að þar væri höggvið of nærri
æru hins látna. En Grúndgens
hafði látizt á reisu i Manila á
Filipseyjum árið 1963, af of stór-
um skammti svefnlyfja. Mála-
ferli stóðu út af þessu i nokkur ár;
og urðu ein frægustu út af bók-
menntum siðan slagurinn stóð um
Ulysses, eftir James Joyce.
Hindrun á útgáfunni i Vestur-
Þýskalandi fékk svo m jög á Klaus
Thomas Mann
hún stofnaði; með bókmenntalegu
ádeiluefni i söngvaformi og leik-
þáttum; hún stjórnaði skipulagði
söng samdi, var sálin i þessu, og
þó segir Klaus að það sé ekki rétt
þvi hálf sálin á móti i þessu kaba-
rettfyrirtæki sem varð frægt og
vinsælt, það var hin fjörmikla og
h'eillandi leikkona Therese
Giehse; sem átti sinn þátt i þvi að
þetta varð áhrifarikasta leik-
starfsemi þýzkra útlaga árum
saman, að sögn Klaus Mann.
En hvað um Brecht? Sem lika
fór strax i útlegð þegar Þýzka-
land féll. En þess er aö gæta að þá
réð hann engu leikhúsi lengur þótt
að visu væru stundum flutt verk
eftir hann. Reyndar varð Zúrch-
er Schauspielhaus brátt einskon-
ar miðstöð þýzkrar menningar á
þessu sviði, leikhúsið þar sem Jón
Laxdal hefur starfað. Ég man
ekki betur en að Therese Giehse
hafi siðar starfað viö leikhús
Brechts I Austur-Berlin: Berliner
Ensemble.
En nú var Piparmyllan, kaba-
HELGARSYRPA
foreldrahúsum og fyrstu viðleitni
sinni til að hasla sér völl sem rit-
höfundur þrátt fyrir veldi föður -
ins. Hann játar að stundum hafi
hann gengið of langt i uppátækj-
um til að vekja á sér athygli, ná
áheyrn, komast úr skugga sins
fræga föður. Hann reyndi einna
fyrst fyrir sér i leikhúsinu með
þvi að skrifa leikrit, og tókst að
vekja eftirtekt þótt dómarnir
væru misjafnir. Jafnframt
skrifaði hann leikdóma og veifaði
mjög brandinum. Leið hans lá til
Hamborgar ásamt Eriku systur
hans til að leika bæði i ástar-
flækjuleik sem Klaus hafði
skrifað, ásamt þeim Pamelu
Wedekind og Gustaf Gröndgens,
sem ég sagði frá i siðustu grein i
sambandi við Mefisto. Gröndgens
réð þvi að Klaus léki I leikritinu
sinu sjálfur. Anja og Esther hét
þetta leikrit,og segir frá lesbisku
ástarsambandi meyjanna sem
verkið heitir eftir, og verður
ýmislegt til þess að trufla það og
önnur flókin ástarmál verksins
þar sem segir frá ýmsu rugluðu
fólk, i anda timans og aðstæðna i
umróti. Klaus segist hafa skrifað
leikrit þetta á 14 dögum, fært það
á blað, og segir að þaö hafi næst-
um þvi skrifað sig sjálft likt og
sér hefði verið lesið fyrir. Titil-
hlutverkin voru skrifuð fyrir
Eriku systur hans og Pamelu,«em
hann var heitbundinn um sinn
þangað til hún hljóp i fangið á
kalli einum og giftist honum, sá
lenti loks á geðveikrahæli og svo i
útlegð; hún skildi við þann gamla
og giftist Grilndgens þegar hann
var skilinn við Eriku sem hann
hafði gifzt, var hættur að vera
róttækur og orðinn handbendi
nazista og vildarvinur hins út-
blásna istrubelgs Görings sem
gerði hann voldugastan I leikhús-
heimi Þýzkalands. Nú mætti
spyrja hvort fólk þetta hefði sér
nokkuö til ágætis annað en flókin
ástarmál. Svo er að vlsu.
Gröndgens þótti snillingur sem
leikari. Erika og Klaus gátu sér
bæði orð sem rithöfundar þótt
aldrei væri það fullhljómandi
þegar hugsað er til föðurins,enda
alls ekki maklegt að þau yrðu að
sæta samanburði þeim. Það gekk
á ýmsu þegar Klaus Mann var að
brölta til athygli, og urðu margir
til að sveigja að þeim feðgum, og
leita höggstaðar á föðurnum með
þvi að sækja að syninum.
Hann segir að skáldinu Bertolt
Brecht hafi verið litt um sig og
föður sinn gefið og hafi byrjað
greini Berlinartimariti: Heimur-
inn allur þekkir Klaus Mann, son
Thomasar Mann. Hver er annars
Thomas Mann?
Mefistosagan eftir Klaus Mann
sem segir frá timanum fyrir og
nokkuð fram yfir valdatöku naz-
ista og kom út 1936 þegar hann
Mann (sem var orðinn banda-
riskur borgari) að talið var að
ætti þátt i þvi að hann framdi
sjálfsmorö, fáum dögum eftir að
ljóst varð að útgefandinn þyrði
ekki að gefa bókina út. Kannski
þurfti það nú ekki til. Klaus Mann
var haustblóm á ættarmeiði
sinum. Veilur sem voru kynfylgja
höfðu dregið nákomin ættmenni
hans til að slökkva sjálf sitt lifs-
ljós, þar á meðal tvær föður-
systur. Margir nánir vinir hans
urðu úti i stormum heimsvandans
og fyrirfóru sér, að visu réðu
sumir þeirra ekki heldur við að
sætta andstæður i geði sinu, og
leysa vandræði i einkalifi i glund,-
roða timans og sviptingum, gáfað
og viðkvæmt fólk sem skorti
stundum hörku og seiglu, eða
herzlumun.
Báðar bækurnar eftir Klaus
Mann færa liðna tið nær okkur og
eru merkar hugvekjur.
Flótti
t Der Wendepunkt segir frá
flótta höfundarins frá Berlin til
Miinchen eftir að hinn elliæri
Hindenburg hafði látiö telja sig á
að gera Hitler að kanzlara; og
þar er lýst andvaraleysi þeirra
sem trúðu þvi að sá væri bara
handbendi stóriðjuhöldanna og
herforingjaráðsins og væri svo
ómerkilegur að af honum stafaði
ekki varanleg ógn. Arið 1933 flýðu
þau systkinin Þýzkaland og fóru i
útlegð á eftir foreldrum sinum.
Næstum allir fremstu höfundar
Þjóðverja fóru i útlegð. Það voru
eiginlega engireftir nema skáldiö
Gottfried Benn; þvi verður ekki
neitað að hann var gott skáld.
Klaus fór snemma morguns 20.
janúar 1933 frá Berlin fullur af
óhug, göturnar mannauöar, vá-
boðarnir kváöu við f hug hans:
mene tekel ufarsin.
A leiöinni til MOnchen hittir
hann vin sinn sem vann með hon-
um að þvi að gera leikrit eftir
skáldsögunni eftir franska rithöf-
undinn og flugkappann
Saint-Exupéry.þann sem skrifaði
bókina ódauðlegu um Litla prins-
inn. Sá var fölur og áhyggjufullur
þegar þeir hittust á brautar-
stöðinni, segir Klaus: Hvað er að
spurði ég hann.
Hann virtist hissa. „Veiztu þaö
ekki? Gamli maðurinn hefur út-
nefnt hann, fyrir klukkutima.”
„Gamli maðurinn?... Hvern?”
„Hitler. Hann er kanzlari.”
Útlegðin byrjaöi i Mönchen.
Prússland og aðrir hlutar rikisins
voru þegar komnir undir ógnar-
stjórn nazista. Bæjaraland
þrjózkaðist við, þó ekki væri
lengi. Þar dönsuðu þeir enn á
barmi gigsins. Erika Mann setti
upp pólitiskan kabarett sinn sem
Klaus Mann
W.IL Auden
André Gide
rett Eriku og Therese, fullsetin
kvöld eftir kvöld,- þar sem hinir
ungu leikarar hömuðust við að
hæða brúnstakkana og deila á
ástandið, fjörugt og neyðarlega.
Þau fóru lika i leikferðir, meðal
annars til Sviss. Þannig liðu
nokkrar vikur við veizluglaum og
örvæntingarærsl i hrunadansin-
um.
Þau systkinin komu frá Sviss
með lest, og þá var einnig Mfln-
chen i hers höndum; landstjóri
Hitlers eða Gauleiter hafði
hrundið Bæjarastjórninni úr sessi
við hrifningarlæti almúga,-H)g fýl-
una af nazismanum lagði um allt.
Þau voru aðvöruð af bilstjóra
fjölskyldunnar;sem reyndist siöar
hafa leikið tveim skjöldum og
þjónaö nazistunum sem njósnari
á heimili Thomasar Mann; en var
þó ekki meira ómenni en svo að
hann varaði systkinin við. Ýmsir
vinir þeirra voru þegar i varð-
haldi eða fangelsi, og þau sáu sér
vænzt að hverfa hið fyrsta á brott.
Thomas Mann hafði veriö á fyrir-
lestrarferö og talað um: Mæöu og
mikilleika Richards Wagners;
sem var frægt erindi, og mikill
þyrnir i augum nazistanna; og
brátt fordæmt af þeim nafn-
frægu andans mönnum sem
gengu villimennskunni á hönd svo *
sem Richard Strauss; sem að
visu blekkti sjálfan sig i ofurtrú á
mátt sinn og áhrif og hélt aö hann
gæti haldið sjálfstæði sinu sem
listamaður og snúið brúnu fiflun-
um sem hann fyrirleit innilega i
kringum sig; en var óvarkár svo
upp komst, þaö er önnur saga
sem lesa má um i bók Stefans
Zweig: Veröld sem var.
Nú vildi karl heim sem hefði
veriö óðs manns æði að mati
Klaus sem með herkjum fékk
hann talið af þvi. Erika fór strax
um kvöldið eftir komuna til Sviss
til foreldra sinna; en Klaus sólar.
hring siðar. Sólarhring var hann
skelfingu lostinn á æskuheimili
sinu reikandi um auðar stofurnar;
litaðist um langar bókahillurnar;
svalg hinzta sinni i sig myndirn-
ar og listaverkin og las i minni sér
ættargripi og annað sem var bak-
svið bernskunnar;og fann aö hann
mundi ekki sjá þetta svið aftur.
Og þegar einveran varð óbærileg
hringdi hann i bilstjórann áður-
nefndan og þjóraði meö honum
siðustu nóttina i bezta koniaki
fööur sins; Töframannsins eins og
börnin kölluðu þann gamla, der
Zauberer. Aldrei hafði hann áður
laumazt i þann metal. Og svo
kvöddust þeir með ótal handa-
böndum; og Klaus segir að sá
siðasti sem hafi huggað hann þeg-
ar hann hvarf frá ættlandi sinu
hafi verið gæflynd bulla og blá-
eygur svikari á báða bóga.
Og yfirgaf Þýzkaland 13. marz
1933. Fór til Parisar.
Útlegð
Siðan fór Klaus Mann viða um
lönd, og reyndi að berjast á móti
nazismanum, stýrði menningar-
timaritum, skrifaði bækur og
greinar og flutti fyrirlestra. Hann
var ýmist i Paris Amsterdam
Zflrich og stundum i Banda-
rikjunum; tók þátt i margháttaðri
samfyikingarviðleitni andans
manna gegn villimennskunni,
friðarþingum, Pen-klúbba
ráðstefnum; þáði boð til Sovét-
rikjanna; ferðaðist með Eriku
systur sinni til Spánar þar sem
borgarastyrjöldin geisaði, kom til
Madrid sem hafði tvö ár staðizt
áhlaup fasista undir vigoröinu No
Pasaran. Hann lýsir þessu öllu
mjög læsilega I bókinni der
Wendepunkt, Straumhvörfin.
Ljóslifandi mannlýsingar verða
minnisstæðar, og honum er lagiö
að gera þá sýnilega sem hann
segir frá, jafnvel láta mann heyra
rödd þeirra. Bláu augun Roose-
velts þegar hann tók á móti rit-
höfundunum á Pen-þinginu i
vinnustofu sinni i Hvita húsinu og
hafði látið aka hjólastólnum til
hliðar við skrifborðið, hve blá
þessi augu. Og sessunautur hans i
langferðabifreiðinni á leið
þangað, Ernst Toller rithöfundur,
ljúfur viðkynningar en svo
þreyttur, og sagði bara að maöur
gæti nú sofið i nótt. Hann hafði
verið höfuðpaurinn i hinu
skammlifa byltingarlýöveldi i
Mflnchen 1919-1920, fangelsaður
ýmist og leysingi, og hrakinn bar-
áttumaður frelsis, og frægt skáld
sem hafði lika boðizt að bergja á
sætleika sem frægðinni fylgir og
glaum og hylli unz hann fann að
sá bikar getur lika oröið beiskur;
og flæktist um veröldina útlægur i
striði við andvökuna, og fáum
dögum siðar var hann nár, hafði
hengt sig i hótelherbergi sinu i
New York.
Alls konar kynni af andans
mönnum af ýmsu þjóðerni.
Lýsingar á Frökkunum André
Gide sem hann dáir mjög, Jean
Cocteau, og hinu gáfaða unga
skáldi sem var meöal kærustu
vina hans René Crevel; hann
framdi lika sjálfsmorð þegar rit-
höfundamót eitt stóð yfir til sam-
fylkingar gegn fasisma þar sem
allt fór i bál og brand milli Ilya
Ehrenburg og súrrealistapáfans
sem vildi vera, André Breton.
Enska skáldið Auden kemur og
við sögu; sem skrifaði Letters
from lceland, Bréf frá íslandi, og
var hér á ferð fyrir strið og kom
lika eftir það; hann hafði kvænzt
Eriku Mann til að tryggja henni
enskan borgararétt af örlæti sínu,
og var hentugleikahjónaband eða
það sem Frakkar kalla mariage
blanc, að nafninu til. Og vinur
Klaus Cocteau segir: Je suis un
mensogne qui dit toujours la
verité, ég er sú lygi sem segir
alltaf satt; þúsundþjalasmiður-
inn; og er lýsing Klaus Mann hin
geðugasta sem ég hef lesið um
þann fjölgáfaða gaur og trúð.
Hann segir frá hinum vondöpru
klikum þýzkra andans manna
sem báru saman bækurnar i út-
legöinni. Stundum á öldurhúsum,
og sættu kannski augnagotum og
jafnvel fnæsi frá öörum sátunum
þegar svo var komiö aö hinn sið-
menntaöi heimur var farinn aö
fyrirlita mál Goethe Hölderlins
og Heine, mál Musils Hermanns
Broch Kafka og Thomasar Mann.
Rithöfundar og skáld sem höfðu
ekki lengur ættjörð til að ganga á.
Málsnillingar sem höfðu ekki
lengur áheyrendur. Margir
þeirra þurftu aö flýja land úr
landi, og þeir sem voru heppnir
fengu griðland I Bandarikjunum
meðan heimstyrjöldin geisaði.
Þar á meðal Thomas og Heinrich
Mann, og fjölskyldur þeirra.