Þjóðviljinn - 21.08.1982, Síða 12

12 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 21.-22. ágúst 1982
Þorsteinn frá Hamri:
,ÖXEN REMKjIA’
1
Öxin Rimmugýgur er dyggur förunautur
Skarphéðins í Njálu og svo órjúfanlega
tengd hinni átakanlegu mannlýsingu hans,
að kalt glott skín af báðum og manni finnst
hvorugt mega án hins vera: „Skarphéðinn
glotti við og var svo búinn að hann var í
blám kyrtli og í blárendum brókum, og upp-
háva svarta skúa; hann haföi silfurbelti um
sig og öxi þá í hendi er hann hafði drepið
Þráin með og kallaði Rimmugýgi, og törgu-
buklara og silkihlað um höfuð og greitt hár-
ið aftur um eyrun. Hann var allra manna
hermannlegastur og kenndu hann allir
ósénn“. Einna mögnuðust er mynd
Skarphéðins og öxarinnar í lýsingunni sem
höfðingjar á alþingi staglast á með ýmsum
tilbrigðum: „Hver er sá maður, er fjórir
ganga fyrri, fölleitur og skarpleitur og glott-
ir við tönn og hefir öxi reidda um öxl?“
Enginn veit hverjar sagnir hafa fariö af
Rimmugýgi fyrir daga Njáluhöfundar og
óvíst hvort nokkrar hafa verið; en þótt höf-
undur lýsi vopninu hvergi berum orðum, er
ljóst að hann gerir sér ákveðna hugmynd
um útlit hennar, þetta er snaghyrnd öxi
þung og firnamikil fyrir eggina eftir lýsing-
um á vopnaviðskiptum að dæma.
Sá sem tók sér fyrir hendur að yrkja vísur
inní Njáluafrit, leggur Skarphéðni í munn
þessa vísu eftir víg Þráins á Markarfljóti, og
er mynd öxarinnar eftirminnileg hér:
Brátt lct ck brynjum hætta
bcngríði fram ríða;
fylldi hcldr á holdi
hrafn vandgjálpar nafna;
veitið Hrapp sem hctuð,
hríð á ísi víðum;
reið söng róstuhljóðum
Rimmugýgr til dimmum.
Skáld þau sem síðan hafa ort um
Skarphéðin í brennunni hafa ekki farið var-
hluta af áhrifum öxarinnar; öxin gegnir
drjúgu hlutverki í kvæði Hannesar Haf-
steins þarsem hann lætur Skarphéðin hjala
við hana.
Gunnspáir glóðu
geislar á hyrnu,
stirndi á stál
og stæltar cggjar;
Skarphcðinn glotti við skínandi stálinu:
- Skil ég þig, öx mín, ber kveðjur
úr bálinu...
2
Um það bil 664 árum eftir að Njáll var
inni brenndur og á að gizka 400 árum eftir
ritun Njálu, gerðist sá atburður í Skálholti
Oddgeirshólar I Flóa: Jón Jónsson bóndi
þar gaf Sankti Pétri öxina.
að tírynjóltur bískup Sveinsson afhenti
Þórði biskupi Þorlákssyni stað og kirkju í
Skálholti; afhendingargerningurinn er dag-
settur 19. október 1674, og eftir að taldar
hafa verið upp ýmsar eigur kirkjunnar stór-
ar og smáar er bætt við:
„Framar á kirkjan öxina Rimmugiu sem
Jón heitinn Jónsson í Oddgeirshólum gaf
S(ankti) Pétri“.
Og46 árum síðar kemur gripur þessi næst
við skjöl í Skálholti. Pétur Raben aðmíráll
hafði verið stiftamtmaður hér; safnaði hann
gripum og fornminjum fyrir listasafn Dana-
konúngs; fékk hann þá 17 minnishorn frá
Skálholtsdómkirkj u og meira til, því þáver-
andi biskup, Jón Vídalín. segir í bréfi til
Rabens 25. ágúst 1720:
„Öxen, eller den norske bartisan, sendes
og her med, den skal have boren en af vore
gamle helter ved navn Skarphedin /: idest
hedinus trux aut mater :/ den kaldes re-
migie. Endelig er det vist at manden og
navnet af öxen har været til, mens at den
skulle være selv den samme, vil jeg ikke
være garant for. Assessor Magnussen“
(þ.e. Arni Magnússon) „ved best sammen-
hængen her i“.
Eftir þetta getur öxar þessarar ekki í
Skálholti nokkra hríð, en hún átti samt eftir
að koma þar við sögu. þegar Ólafur biskup
Gíslason tekur við Skálholtsstól 31. júlí
1747, er öxin óvænt talin með eignum kirkj-
unnar:
„Öxenn Remegi með járnbeslegnu tre-
skaffte upp til miðs“.
Skömmu síðar eru þeir Eggert Ólafsson
og Bjarni Pálsson á ferð, og Eggert skrifar í
ferðabók þeirra: „En öxe, eller hellebard,
viises paa Skalholt, og berettes at være
Remeggja som den helt Skarpheðin eiede..
Öxen er meget formindsket og bortrustet;
skaftet er af rödegran, 3 1/4 alne langt, og
beslaget med jærn“.
Enn er öxin nefnd í úttekt 1754, 1764 og
1785, og í visitazíu 1799 fylgir hún kirkjunni
enn:
„Remigia edr Skarphedins öxe“.
En í næstu visitazíu, 1805, er axarinnar
ekki getið. Þess er heldur ekki von. Að
Sigurði Guðmundssyni málara látnum gáfu
erfingjar hans Forngripasafninu teikninga-
safn eftir hann, en í því fannst mynd af
öxinni teiknuð af Steingrími biskupi Jóns-
syni, og hefur Steingrímur skrifað þessar
upplýsingar á uppdráttinn:
„Öxen Rémigia i naturlig störrelse bort-
given til Justisraad Thorkelin den 31. Dec.
1804“.
Samkvæmt uppdrættinum er öxin hvorki
meira né minna en 18 þumlungar fyrir egg;
og lögun hennar þar kemur heim við mynd
þá af henni, sem er í myndasafni Banksleið-
ángursins 1772(SjáUnovonTroil: Bréffrá
íslandi).
Enn verður að geta þess, að í Vísnakveri
Páls Vídalíns er vísa eftir Pál: „Um Remm-
eggju, Skarphéðins öxi, kvað hann í Skál-
holti skólameistari (1691-96)“:
Brand Skarphéðins hcndur
hristu furðu byrstan;
reynd fjandmanna randir
Remmeggja nam hremma;
reiðin gjarða gríður
gein þrátt að hausbeinum;
fjöri frægð og æru
fargaði brynju vargur.
í vísnakverinu er einnig vísa eftir Stein
Jónsson síðar biskup, gerð um leið og vísa
Páls „um öxina í Skálholti gerðri (!) eftir öxi
Skarphéðins að forlagi Magister Brynj-
ólfs...“
Skarphéðinn eggjar yrpu
æsti með huga stærstum,
gráðugleg skafta gríður
gein yfir runnum fleina;
rcndum rykkti í sundur,
rann blóðið, hetjur sannar
bryntröll blóðugt um granir
bcljandi rak til heijar.
Þetta glens um öxina hefur sennilega átt
sér stað 1692, því þá var Steinn Jónsson
kirkjuprestur í skálholti. Heimildarmaður
að vísunum í kverinu er Jón Ólafsson
Grunnvíkingur og má vel vera að Páll hafi
kennt honum þær.
3
Með því að telja öxina gerða eftir öxi
Skarphéðins mun klausan með vísu Steins
varla eiga við að önnur öxi forn. „öxi
Skarphéðins" eða einhver önnur slík, hafi
verið til í Skálholti fyrir; ef svo væri rnyndu
vísurnar allt eins vera kveðnar um þann
forna grip og annað ekki tekið fram. Enda
er hvergi talað um tvær axir, eldri og yngri
Rimmugýgi, í Skálholti.
Jón Jónsson í Oddgeirshólum, sem
Brynjólfur biskup segir í afhendingargern-
ingnum að hafi gefið Sankti Pétri öxina, var
einn þriggja sona séra Jóns Jónssonar hins
gamla á Staðarhrauni sem komst eitthvað
yfir tírætt og lézt 1653. Jón í Oddgeirshólum
þótti um margt hinn mætasti maður, og get-
ur Brynjólfur biskup hans oft í bréfabókum
sínum. í ættartölubókum Steingríms bisk-
ups Jónssonar er honum svo lýst: „Jón elzti
(kallaður Remigia og Staðarhrauns-Jón),
hagur maður, skáld og í mörgu vel að sér,
kátur, kompánlegur, bjó í Oddgeirshólum
og var lögréttumaður..."
Af því sem að framan er rakið, ummæl-
um Brynjólfs í afhendingarskránni og frá-
sögninni er fylgir vísu Steins í Vísnakver-
inu, þykir ljóst, að Jón í Oddgeirshólum
hafi smíðað öxina að beiðni Brynjólfs bisk-
ups og gefið hana sankti Pétri (Skálholts-
kirkja var helguð Pétri postula) og fengið
auknefnið Remigia eftir það. Þetta er í
sjálfu sér nógu sérkennileg gjöf, og kannski
eru ummæli Brynjólfs ekki laus við
spaugstón. Og eina fyrirmyndin sem um
hefur verið að ræða, er sú ályktun er draga
má af öxinni í Njálu.
En nú er þar til að taka, er öxin mikla fer
úr landi með Raben aðmíráli 1720 og birtist
svo aftur í Skálholti 1747. Á því er sú
skýring að 1723 endursendi Raben 14 af
minnishornunum til Níelsar Fuhrmanns,
þáverandi amtmanns, og fylgdi þar með öx-
in. Hún hefur því líkiega aldrei komizt á
„Kunstkammeret" og þaðan af síður á Nat-
ionalmuseet; á hvorugum þeirra staða
finnst hennar getið á þessum tímum, og
telja menn að öxin hafi ekki verið tekin gild
sem forn gripur, og því send heim.
Þráttfyrir þetta virðist sú trú hafa mynd-
azt og sícapað sögur að öxin Rimmugýgur
væri á Nationalmuseet; Páll Melsteð sagð-
ist, svo Matthías Þórðarson heyrði, beinlín-
is hafa séð hana þar; og Eiríkur bóndi frá
Brúnum segir í ferðasögu sinni um komu
sína í safnið 1876: „Þar var fjöldi af at-
geirum, stingvopnum og höggvopnum,
meðal hverra var öxin Rimmugýgur þeirra
Skarphéðins og Skorargeirs, og var hún
stórkostlegust af öllum vopnum, er ég sá
þar...“ - Þótt ósanngjarnt virðist og erfitt
að hafna slíkum frásögnum sér þess víst
hvergi stað hvaða vopn í safninu er átt við.
Við skildum við „Rémigiu“ þarsem
Eftirmynd af uppdrætti Steingrims bisk-
ups af „öxen Rémigia”.
Steingrímur biskup afhenti hana Grími
Thorkelín leyndarskjalaverði 1804. Hún
mun skömmu fyrr, eða 1802, hafa lent á
kirkjugripauppboði miklu sem haldið var í
Skálholti og margir hafa harmað síðan, og
þaðan verið send Steingrími, sem þá var
staddur í Kaupmannahöfn. Sem eign
Thorkelíns mun hún hafa hreppt svipuð ör-
lög og hin forna fyrirmynd hennar á Berg-
þórshvoli, þvi safn Thorkelíns brann 1807,
þegar Engiendingar herjuðu á Kaup-
mannahöfn. Fórust þar meðal annars 4500
bindi prentaðra bóka og íslenzkra handrita.
4
Ýmsar minníngar hafa varðveitzt í sögn-
um um bengríði þessa sem eftirminniiegan
grip á Skálholtsstað; er þar sumt satt og
annað ýkt. í þjóðsagnasafni Jóns Árnason-
ar III er greint frá Illuga smið frá Drumb-
oddsstöðum (f. 1725, d. 1787), og sagt svo
frá að hann hafi verið fenginn til að smíða
allt það í Skálholti sem vanda átti. „Er hann
hafði smíðað viðaraxir úr öxinni Rimmu-
gýgi er Skarphéðinn átti. Hafði hún seinast
verið brúkuð fyrir réttunaröxi í Skálholti.
Sumir segja Illugi hafi gjört úr henni tólf
axir, aðrir segja þær hafi verið færri og er
það líklegt. Enn segja nokkrir að öxin hafi
verið látin sigla héðan af landi seinast allra
vopna“.
I munnmælasafni sínu leiðir Torfhildur
Hólm fram tvo vitnisburði um Skálholtsöx-
ina; „sögn Þórðar Þórðarsonar á Sumar-
liðabæ í Holtum“:
„Þórður segist hafa þekkt gamlan ntann
sem ég hef gleymt hvað hét, og hann hafi
sagt sér, að Jón nokkur, bóndi á Húsatóft-
um, hafi sagt sér, þá fjörgamall maður, að í
ungdæmi sínu hafi hann séð Rimmugýgi
Skarphéðins. Hafi hún þá verið til í Skál-
holti. Hafi eggin hyrna á milli verið ein alin
á breidd, en hún hafi verið bjúg til beggja
enda. Á skaftinu sagði hann að verið hafi
fjórar járnspengur, og hann minnti eitthvað
handfang á skaftinu. Sagði Jón þessi, að
öxin hefði þá verið látin sigla og hefði átt að
vera skarprettere öxi. Sagði Jón, að hún
hefði öll verið ryðguð, og hefði hann tekið
hana upp fyrir höfuð sér og höggvið í stein
áður en hún fór, og hefði þá allt ryðið dottið
utan af henni og hún var spegilfögur. - Stef-
án gamli í Selkoti lýsir öxinni líkt. Þykist
hann hafa séð hana í Skálholti, og hafði
hyrnan legið á bita, en skaftið á öðrum, og
hafi önnur hyrnan verið rauð eins og af eldi.
Hann segir, að öxin hafi verið brúkuð til
klakahöggs í Skálholti þegar grafið var, og
hafi önnur hyrnan verið löskuð. Skaftið
hafi verið járnbent. Hann segir einnig, að
öxin hafi siglt. - Þetta sagði Stefán séra
Þorsteini Einarssyni á Kálfafellsstað í ung-
dæmi hans. Aldur þessara tveggja manna
mun vera líkur. Virðist öxi þessi hafa verið í
Skálholti á biskupsárum Finns Jónssonar.
Þar sem tveir menn, sinn úr hvoru héraði,
segja frá þessu og lýsingum þeirra ber nokk-
urn veginn saman, er alltrúlegt, að í Skál-
holti hafi verið öxi, nefnd Rimmugýgi, og
hún hafi verið látin sigla, hvort sem það
hefur verið Rimmugýgi Skarphéðins eða
ekki, þó að svo sé kallað. í sambandi við
stærð axarinnar má geta þess, að Stefán var
heljarmenni að burðum, og Jón þessi á
einnig að hafa verið kraftamaður".
Þannig segir Torfhildur frá.
5
Samkvæmt uppdrætti Steingríms biskups
og öðrum vitnisburðum um öxina virðist
hún hafa komið vel heim við Njálu, og það
hefur sjálfsagt freistað ímyndunaraflsins að
telja öxina vera Rimmugýgi hina fornu.
Hitt er svo annað mál að vísindamenn sjá
þess engin merki að slíkt forógnarvopn að
stærð og þunga hafi nokkru sinni verið bor-
ið á söguöld; en því má heldur ekki gleyma
að í Njálu er um hana rætt sem afbragð
annarra vopna.
(Helztu heimildir: Árbók Fornleifafé-
lagsins 1893 og 1915; Eiríkur frá Brúnum:
Lítil ferðasaga; Þjóðsögur og sagnir Torf-
hildar Hólm; Vísnakver Páls Vídalíns;
Þjóðsögur Jóns Árnasonar III.: Ferðabók
Eggerts og Bjarna; Kristján Eldjárn: Öxi
Skarphéðins (Sólskin 1950); Uno von Tro-
il: Bréf frá íslandi.)