Þjóðviljinn - 17.09.1983, Blaðsíða 10

Þjóðviljinn - 17.09.1983, Blaðsíða 10
10 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Helgin 17.-18. september 1983 Jakob: Þegar menn inissa trúna á Ara hafa þeir ekki við mikið að styðjast. stóð undir nafni. Á 19. öld og fram.á þá 20. var hún víðtækari en nú er. Og ég var lærður í þeirri gömlu fílólógíu. Það var óhjá- kvæmilegt að hún þrengdist eftir því sem sérgreiningin varð meiri: fílólógar gátu ekki gapað yfir öllu. Þessi skil verða urn 1930 þegar málvísindi taka að breytast. Sú breyting á rætur að rekja til de Saussure og strúktúr- alismans - leiðir skilja með- málvísindum og fílólógíu þegar vegur samanburðarmálfræðinnar minnkar og menn taka að ein- beita sér að öðrum þáttum mál- vísinda. Þessi þróun var óhjá- kvæmileg, en hitt er annað nrál að ég er dálítið smeykur við að þeir sem eingöngu eru í þessum hörðu málvísindum rofni úr tengslum við bókmenntirnar en þau tengsl tel ég nauðsynleg. Teóretísk vís- indi verða að hafa undirstöðu og það felst hætta í því þegar menn einangra sig í fræðilegum kerfum án samhengis við það til hvers notað sé: til aukins skilnings á bókmenntum og samskiptum manna í gegnum tungumálið. Yngri bókmenntafræðingar hafa tekið mið af þessum kerfum og þá vofir sama hætta yfir: að innihaldið gleymist. Allir eru nú upp á það að teikna líkön og mó- del sem getur veriö gott en má ekki vera aðalatriði. Það getur reynst ungu fólki hættulegt að halda að það hafi höndlað sann- leikann. Kerfin geta orðið býsna skammlíf. - Hvað um marxíska bók- menntafræði? - Eg er ákaflega illa lesinn í marxískri bókmenntafræði og þar sýnist mér reyndar hver höndin uppámóti annarri. Marx- istar utan Rússlands Itafa veriö gagnrýnir á strangan dogmatisma og þeir hafa margir haft mikil á- hrif.menn einsog Lukácspgýmsir yngri menn. Á seinni árum hafa fræðimenn líka orðið áræðnari en áður að skrifa út frá pólitískum sjónarmiðum. fyrir stríð þótti vond latína að taka pólitíska af- stöðu, en þessif nýju vinstri menn af verið til og getur verið skemmtilegt út af fyrir sig. - Þú hefur fengist mikið við rannsóknir á Landnámu. Held- urðu að það sé verið að grafa undan henni í Vestmannaeyjum núna? - Eg hef lítið fylgst með þessum uppgreftri í Eyjum, en með leikmannsaugum virðist þar ým- islegt óljóst. Eitthvað hefur mér skilist að kolefnisrannsóknir séu ótraustar hér, e.t.v. vegna mikill- ar eldvirkni í landinu. sem geri það með einhverjum hætti að verkunt að niðurstöður úr slíkum rannsóknum sýna hluti nriklu eldri en þeir eru í raun og veru. og þarna úti í Eyjum virðist ekki við nrargt annað að styðjast. Ég hef hins vegar aldrei verið því fráhverfur að hér hafi komið írskir munkar og það kynni að hafa gerst allt frá dögum Beda prests, vissar gamlar heintildir benda til þess. Þetta er þó allt afar óljóst - sumir halda að jrað sé tóm lygi að hér hafi verið Irar og aðrir að það hafi verið heill þjóð- flokkur eins og Benedikt frá Hofteigi hélt fram. Þegar menn missa trúna á Ara hafa þeir ekki mikið við að styðjast. Og hann hafði fyrir sér heimildarmenn sem ekki er hægt að ætla að hafi logið að honurn vísvitandi. Sjálf- ur tel ég ólíklegt að hér hafi verið mikil byggð fyrir landnám nor- rænna manna, og ég held að það sé erfitt að teygja Islandsöguna aftar en Ari gerir. Á þeim tíma er útþensla víkinga komin á visst stig og síðan gerist það með Har- aldi hárfagra að kemur miðstýrt ríkisvald sem slær niður víkinga á vesturströndinni og þeir lirökkl- ast hingað. Hvers vegna vitum viðekki. Ef til vill hafaeinhverjar sagnir verið til um þetta land, ef til vill villtust þeir hingað. Eitt sem festir frásögn Ara er að hann gat rakið ættir, það er víst. Hitt sem stendur í Land- námu getur verið að meira eða minna leyti þjóðsagnir. En menn gátu á þessum tíma rakið ættir í 6-7 liði, það hefur ekki verið erf- Kerfin geta orðið býsna skammlíf Sciencefiction, mimesis, gagaraljóð, súrrealismi, eddukvæði... Heldurvirðist þettatilviljunarkennd upptalning ifljótu bragði.en eitt eiga þessi fyrirbæri þó alltént sameiginlegt: öll eru þau rækilega útskýrð í bókmenntalexíkoni sem kemur væntanlega út í byrjun næsta mánaðar hjá Máli og menningu í samstarfi við Bókmenntastofnun Háskóla íslands. Slíkt rit er vitaskuld hið mesta þing fyrir nemendur í skólum landsins og kennara þeirra, fyrirbókmenntafræðinga, gagnrýnendur, bókmenntaáhugafólk- já raunar fyrir bókmenntaþjóðina alla. Það er Jakob Benediktsson fyrrum ritstjóri Orðabókarinnar sem ritstýrir verkinu og blaða- maður arkaði á hans fund um daginn til að ræða þessa bók og eins til að nota tækifæriö og ræða um Fræóin. Við eyddum engum tíma í óþarft mas og fórum strax að tala um lexíkonið: -Þegarég hóf störf viö þetta rit höfðu margvísleg aöföng verið dregin saman, og þar átti Þórður Helgason drýgstan hlut að. Hann var þá á cand. mag. stigi og þurfti að fara í próf og þá var ég beðinn um að taka þetta að mér. Þetta hefur sennilega verið sumariö '78 þegar ég var hættur á Orðabók- inni. Eg byrjaði á því að útbúa orðalista og brátt fékk ég mér til aðstoðar þá Örnólf Thorsson og Halldór Guðmundsson en án þeirra hefði þetta sennilega aldrei orðið barn í brók. Að ntér frátöldum hafa þeir tveir iagt til flestar greinar í ritið. Bókmennta- fræöi í víðasta skilningi - Svona rit hefur vitaskuld lengi vantað... - Já, það eina sem til var af þessu tagi áður var lítið kver eftir Hannes Pétursson. - Sú bók var ágæt í sjálfu sér en henni var skorinn mjög þröngur stakkur af útgáfunni, og þar eru heldur fá uppsláttarorð. Eins má segja aö vantað hafi í hana umfjöllun um nýrri stefnur og aðferðir í bók- menntafræðum, á þeim tíma sem hún var samin var lítið farið að bera á þeim í kennslu. í þessari bók sem nú er að koma út eru bæði miklu fleiri uppsláttarorð og tilvísanaorð, en þar éru rúmlega 700 greinar. Við höfum reynt að miða við bókmenntafræði í þess orðs víð- asta skilningi og ýmislegt er þarna með sem ekki flokkast undir bókmenntafræði í þröngum skilningi svo sem bragfræði og leiklistarfræði og eins eru þarna greinar um efni sem eru í beinni snertingu við bókmenntafræðina -stílfræði, þjóðfræöi, merkingar- fræði, málfræði og fílólógíu eöa textafræði. Ýmsir sérfræðingar hafa lagt sitt af mörkum, bæði kennarar við Háskólann sem skrifa um sín sérsvið og aðrir bók- menntafræðingar. Þeir tveir sem ég nefndi fyrr, Örnólfur og Hall- dór, hafa einkum skrifað um alla þessa nútímalegu hluti. hins veg- ar hefur ýmisleg almennari fræðsla lent á mér. Þarna er ekki fjallað um ein- staka höfunda eða verk nema í örfáum tilvikum. Til að mynda er í bókinni stór og mikil grein um Islendingasöguren engin um eín- stakar sögur. Við komumst þó ekki hjá því að hafa greinar um Völuspá og Hávamál... - Og þetta hefur verið mikið verk... - Það er ekki alveg einfalt mál að búa til svona bók, þótt tínt sé upp úr öðrum ritum að vissu marki. Það þarf að sníða efninu stakk og aðlaga - draga dæmi úr íslenskum bókmenntum og bók- Rœtt við Jakob Benediktsson í tilefni af bókmennta- lexíkoni menntafræði og svo framvegis. Hér er margt ókannað og orða- forði er lítill á íslensku í þessum fræðum. Víða eru því uppsláttar- orðin útlensk - þótt til séu ýmis íslensk orð yfir mörg hugtök hef- ur oft ekki orðið almennt sam- komulag um að nota eitt þeirra. Ég hef tilfært í svigum íslensk heiti ef einhver eru og reynt að halda þeim ef komin er hefð á að nota þau. Lærður í þeirri gömlu fílólógíu - Störf þín hafa verið meira á sviði málfræði en bókmennta- fræði í gegnum tíðina, en nú rit- stýrir þú verki um bókmennta- fræði. Ertu málfræðingur eða bókmenntafræðingur? Eða hvort tveggja? - Ég hef aldrei talið mig bók- menntafræðing. Það sem ég hef sýslað við um dagana er fílólógía og þar að auki hef ég utinið við Orðabókina og Kulturhistorisk leksikon, þannig að ég hafði nokkra reynslu af því að starfa við lexíkon og það hefur sjálfsagt orðið til þess að ég var beðinn um að taka þetta að mér... Fílólógían hefur hins vegar viss tengsl við bókmenntirnar. Það má segja aö hún hafi sameinað þessar greinar allar meðan hún eru niiklu harðari en fyrirrennar- ar þeina. Sagnfesta og bókfesta - Hér á árum áður geisuðu miklar deilur um sagnfestu og bókfestu, en nú eru þær að mestu hljóðnaðar. Hafa þessar kenning- ar fallist í faðma? - Það var gert miklu mejra úr andstæðunum milli sagnfestu og bókfestu en tilefni var til. Þegar til stykkisins kom var munurinn ekki svo ýkja mikill. í lexíkoninu er reyndar býsna góð grein um þetta sem Vésteinn Ólason hefur skrifað. Þessar deilur sýndu hins vegar hve mikill áhugi var á ís- lendingasögunum og ég er nú svo gamall að þegar ég var að alast upp tóku menn allt trúanlegt sem í þeim stóð. Það sýnir hversu vel gerðar þær eru. Þær eru samdar af þeirri Iævísi að þær sannfærðu lesendur í allar þessar aldir. - Alþýðufræðimenn. Hafa þeir eitthvað fram að færa sem gagn- ast fræðunum? - Það getur vel verið. Þeir geta oft komið með hugmyndir sem eru frumlegar eða koma að ein- hverju gagni, þótt yfirleitt séu þær hæpnar. Ég hafði ákaflega gaman af því að hitta þessa miklu áhugamenn sem kunnu sögurnar utan aö og lifðu í þeim, menn eins og Helga á Hrafnkelsstöðum og Benedikt frá Hofteigi. - En menn eins og Skuggi...? - Skuggi og þvílíkir voru þaö sem kallað er mytógrafar - þeir bjuggu sjálfir til mýtuna. Þetta var áþekkt því og þegar menn voru aö búa til nýjar íslendinga- sögur út frá þeim gömlu vegna þess að þeir vildu leiðrétta eitt og annað. Míirgt svoleiðis hefur allt- itt, það hafa Islendingar gert allt fram á þennan dag. Andieg afrek óháð tækninni - Að síðustu. Sumir eru stund- um að hreyta ónotum í húmanísk fræði og leggja þeim til lasts að þau séu fánýt og niðurstöður oft óáþreifanlegar. Til hvers að leggja stund á þau? - Það er nú svo að menn eiga bágt með að stilla sig um að stunda þau og þetta er ekki ómerkilegur þáttur mannlífsins. Menning er ekki einungis áþreifanlegir hlutir; andleg afrek eru ekki bara á tæknisviði, þau eru óháð tækninni. Þessi fræði tengja okkur fortíðinni og ef þau tengsl rofna er voðinn vís. Fólk má ekki gleyma því sem er á bak við velmegun og tækniframfarir, það eru viss verðmæti sem mega ekki falla ískuggann af allri tækn- inni. Við getum enn lesið Hómer og Islendingasögur - þarna er eitthvað sameiginlegt mann- kyninu sem má ekki fara for- görðum. Ég var í mörg ár hjálparkokkur við að gefa út áletranir frá Rho- dos og mér hefur sennilega ekki þótt allt merkilegt sem út úr því kom; því mér varð á að spyrja prófessorinn minn einn daginn hvaða gagn væri að þessu og þá svaraði hann: „Det gpr ntan bedst i ikke at spekulere for meget paa." Þetta var maður af gamla skólanum og alinn upp sem fílólóg og hann hefur senni- lega átt við að fyrir mestu væri að vinna verkið vel og heiðarlega, án þess að gera sér of mikla rellu um niðurstöðurnar. Og þótt þær væru ekki allar merkilegar þá hefði þettá sitt gildi... -gat ! í J i i í i ! ! I i i I i I í i j j

x

Þjóðviljinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.