Þjóðviljinn - 17.06.1984, Blaðsíða 13

„Sjaldan eða aldrei hygg ég, að
orðið hafi þrengra um skoðana-
frelsi á íslandi, en meðan skilnað-
armálið við Dani var á dagskrá",
skrifar Hannibal Valdimarsson í
bók sinni „Bannfærð sjónar-
mið“, sem Alþýðusamband ís-
lands hafði frumkvæði að gefin
yrði út í tilefni af áttræðisafmæli
hans á síðasta ári. Hannibal safn-
aði sjálfur efni í bókina og valdi í
hana greinar eftir lögskilnaðar-
menn er svo nefndu sig, en þeir
beittu sér mjög fyrir því á árunum
1941-1944 að farið yrði að öllum
samningum við Dani í sambandi
við sambandsslit og lýðveldis-
stofnun. Hinir, er vildu lýðveldis-
stofnun hér og nú og töldu sig
ekki þurfa að leita samninga um
það við Dani, voru kallaðir hrað-
skilnaðarmenn - og þeirra sjón-
armið varð ofan á.
Hannibal segir í bók sinni, að
strax í ársbyrjun 1941 hafi þær
raddir orðið háværar í sumum
Reykjavíkurblöðum, að nú væri
valið tækifæri fyrir íslendinga að
saka Dani um að hafa vanefnt
sambandslagasamninginn, en
skv. honum gátu báðar þjóðirnar
sagt samningnum upp einhliða
árið 1943, og skyldi þá fara fram
þjóðaratkvæðagreiðsla þar sem
til þurfti 3/4 atkvæða til að rifta
samningnum. Hannibal segir síð-
an:
„Um skeið heyrðist varla
nokkur rödd, sem andmælti
þessu, og var ekki annað að sjá,
að þessi ætlaði að verða afstaða
þjóðarinnar til málsins.
Ekki leizt mér þetta farsælleg
stefna og sízt af öllu drengileg
gagnvart sambandsþjóðinni."
(bls. 12).
Hannibal tók sig því til og ritaði
grein í blaðið Skutul, þar sem
hann gagnrýndi mjög flausturs-
braginn. Pað var þó ekki fyrr en
kom fram á árið 1942 að Hanni-
bal bættist liðsauki, en þá fóru
skoðanabræður hans í Reykjavík
á kreik. Þar á meðal var Ólafur
Björnsson, prófessor við Há-
skóla íslands, en Ólafur ritar inn-
gang að bók Hannibals, þar sem
gangur mála er rakinn nokkuð ít-
arlega.
Ég spurði Ólaf að því, hvort
ummæli Hannibals um, að aldrei
hafi orðið þrengra um skoðana-
frelsi á íslandi en meðan skilnað-
armálið var á dagskrá, fengju
staðist.
„Satt hjá Hannibal“
„Ég hygg, að þetta sé alveg satt
hjá Hannibal“, sagði Ólafur.
„Við fengum engar greinar birtar
í Morgunblaðinu - það var alveg
lokað fyrir okkur. Hið sama
mátti stundum segja um útvarp-
ið. Það reyndi aldrei á Tímann
eða Þjóðviljann í þessu máli,
þannig að ég veit ekki hvernig
ritstjórar þeirra blaða hefðu
brugðist við. Alþýðublaðið var
hins vegar opið fyrir skoðunum af
þessu tagi, enda var meirihluti
þingmanna Alþýðuflokksins á
lögskilnaðarlínunni, þar til þeir
sömdu við hina flokkana í upp-
hafi árs 1944“.
Til skýringar skal þess getið, að
Alþingi ályktaði í maí 1941 um að
sambandinu við Dani skyldi
slitið, en einnig, að „ekki þyki að
Rœtt við
Ólaf
Björnsson
um aðdraganda
sambandsslit-
anna og stofnun
lýðveldis
svo stöddu tímabært, vegna ríkj-
andi ástands, að ganga frá form-
legum sambandsslitum og endan-
legri stjórnskipan ríkisins, enda
verði því ekki frestað lengur en til
styrjaldarloka1'.
Þegar kom fram á árið 1942
fóru þær raddir að gerast æ há-
værari, er kröfðust þess að gengið
yrði frá sambandsslitum og stofn-
un lýðveldis á grundvelli van-
efnda afhálfuDana, enþeir
voru þá hernumdir og gátu ekki
sinnt utanríkismálum íslendinga.
Kosningar til Alþingis skyldu
fara fram í júlí og aftur í október
vegna fyrirhugaðrar kjördæma-
breytingar. Ölafur Björnsson
segir í formála sínum, að forystu-
menn stjórnmálaflokka, einkum
Sjálfstæðisflokksins og
Sósíalistaflokksins, „tóku nú,
m.a. í kosningabaráttunni að
gefa um það yfirlýsingar, að það
væri vilji þeirra að gengið yrði frá
sambandsslitum og lýðveldis-
stofnun þegar sumarið eða haust-
ið 1942, en það var þó aðeins
rúmu ári fyrr en sambandslögin
heimiluðu hvorri þjóðinni um sig
einhliða uppsögn þeirra“. (bls. 5)
„Vildu slá sér upp“
Ég spyr Ólaf hvers vegna
stjórnmálamenn hefðu snúist í
þessu máli; þeir voru þó búnir að
álykta 1941 að ekki væri að svo
stöddu tímabært að ganga frá
formlegum sambandsslitum.
„Ég hygg nú, að
stjórnmálaástandið hafi átt sinn
þátt í þessu,“ sagði Ólafur. „Það
var mynduð minnihlutastjórn
milli kosninganna 1942 og utan-
þingstjórn haustið 1942, því ekki
fékkst þingmeirihluti. Dýrtíðin
var afskaplega mikil milli ára,
eða um 50-60 prósent og
efnahagsvandi mikill þrátt fyrir
auðæfin frá hernum. Ég held, að
kannski hafi stjórnmálamenn
viljað slá sér svolítið upp á þessu
máli meðal almennings og leiða
huga hans frá ástandinu“.
„Ólýðræðisleg
þjóðaratkvæða
greiðsla"
Lögskilnaðarmenn voru ekki á
móti sambandsslitum eða stofn-
un lýðveldis. Deilan snerist um
hvernig slitin bæru að og hvenær.
„Ástandið í Danmörku var á
þessum tíma þannig, að fram-
koma okkar olli nokkurri beiskju
í okkar garð, þótt nú sé þetta mál
fyrnt. En það var leiðinlegt að sá
blær var yfir sambandsslitunum
og stofnun lýðveldisins, að her-
nám Nasista var notað til þess að
við gætum náð okkur niðri á
Dönum.
Mér finnst spurning hvort
þjóðaratkvæðagreiðslan sjálf
hafi verið lýðræðisleg. Atkvæða-
greiðslan stóð yfir í 4 daga og alla
dagana var hafður uppi taumlaus
áróður gegn Dönum. Það var tal-
að um einræði Dana áður á
öldum, einokunarverslunina og
hvaðeina annað, sem gat hugsan-
lega svert þá í okkar augum. Um-
ræðan snerist því um allt annað
en það sem átti að ræða. Mér
fannst þetta afar ósmekklegt".
60 áhrifamenn
skora á Alþingi
Ólafur Björnsson segir í inn-
gangi sínum að bókinni
„Bannfærð sjónarmið“, að Gylfi
Þ. Gíslason hafi orðið fyrstur
Reykvíkinga til þess að gagnrýna
þá meðferð sambandsmálsins
sem þá virtist fyrirhuguð af hálfu
flestra stjórnmálamanna, er tjáð
höfðu sig um málið. Gylfi flutti
útvarpserindi um daginn og veg-
inn í apríl 1940 þar sem hann var-
aði við flaustri í sambandi við af-
greiðslu sambandsmálsins. Næst-
ir Reykvíkinga á vettvang urðu
þeir Ólafur og Klemens Tryggva-
son, núverandi hagstofustjóri.
Þeir ákváðu að efna til könnunar
á því hvaða hljómgrunn þessar
skoðanir hefðu meðal málsmet-
andi manna. Undirtektirnar urðu
þetri en þeir höfðu þorað að vona
og þarna var að finna kveikjuna
að hreyfingu lögskilnaðarmanna
sem samtökum, sem þó urðu
aldrei mjög fjölmenn eða skipu-
lögð.
Þeir Ólafur og Klemens söfn-
Helgln 16.-17. júní 1984 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 13