Þjóðviljinn - 17.06.1984, Blaðsíða 17

LEIÐARI
Þegar rifjuð eru upp ræður og ljóð og ritgerðir frá
árinu 1944 kemur fljótt í ljós, að mikil bjartsýni er það
sem sameinar flesta þá sem til máls taka: nú er risinn
fagur dagur, nú hefst glæsilegt skeið í sögu alfrjáls
lands. Og nú, fjörutíu árum síðar, vekur þessi
bjartsýni trega, því ekki hefur þjóðina borið þangað
sem hún helst vildi halda.
Vitanlega hafa orðið miklar framfarir á fjörutíu
árum lýðveldisins. íslendingar hafa verið fljótir að átta
sig á ýmislegri tækni, þeir hafa eflt framleiðslu sína svo
mjög, að í prósentum talið munum við skáka mörgum
þeim, sem mest gera sér leik að hagtölum. Almenn
menntunarbylting hefur orðið í landinu og er kannski
einhver ánægjulegasti þátturinn í þeirri þróun sem
orðið hefur, húsakostur hefur stórlega batnað og ann-
að það sem lýtur að almennum lífskjörum. í þessari
þróun hafa íslenskir sósíalistar lagt margt jákvætt til
mála, ekki síst til þess, að börn úr alþýðustétt næðu
betri stöðu til náms en áður og til þess, að hagvöxtur
hefur í umtalsverðum mæli verið nýttur til að bæta hag
þess fólks sem misrétti auðvaldskerfis leikur verst.
íslenskir vinstrisinnar og ýmsir ágætir einstaklingar
aðrir hafa á liðnum árum lagt margt ágætt af mörkum
til þess, að vonirnar frá 1944 um friðlýst menningar-
land gætu ræst. En í þeim efnum hefur sigið á ógæfu-
Á afmœli lýðveldisins
hliðina. Við höfum ekki verið ein í okkar landi lýð-
veldistímann, erlendur her er hér, og eykur nú umsvif
sín með fulltingi tveggja stærstu flokka landsins. Al-
þjóðlegir auðhringir hafa í vaxandi mæli sótt til for-
ræðis yfir veigamiklum þáttum í íslensku atvinnulífi og
eiga sér sendisveina marga hér innan veggja. Hvoru-
tveggja hefur svo ýtt undir afsláttar- og uppgjafartil-
hneigingar í íslenskum sjálfstæðismálum og menning-
arviðleitni. Nýleg skoðanakönnun bendir t.d. til þess
að háskalega stór hluti þjóðarinnar líti á bandaríska
herinn sem einskonar aukabúgrein, sem eigi að rétta
við þjóðarbúskapinn íslenska hvenær semygefur á bát-
inn. En þetta vísar m.a. á vaxandi vantrú Islendinga á
getu sína til að standa á eigin fótum í sínu landi.
Samfara þessari sníkjulífshneigð, sem er mjög tengd
langvarandi hersetu, eru ótíðindi að gerast í menning-
armálum. Þjóðlaus gróðahyggja hefur sótt ísig veðrið
og heimtar undir yfirskini einstaklingsfrelsis, að ís-
lenskt menningarlíf sé í vaxandi mæli sett undir lögmál
markaðarins. Og viðvörunum um það, hve háskaleg
slík tilraunastarfsemi gróðans geti reynst sjálfstæðri
menningarviðleitni lítillar þjóðar, svara hrokafullir
lýðskrumarar með ásökunum um þröngsýni og aftur-
haldssemi.
Við íslendingar höfum farið skár út úr örum
breytingum í heiminum en flestar dvergþjóðir aðrar -
vegna þess ekki síst, að við áttum okkur merkilegan
menningararf og nógu marga menn, sem í senn kunnu
að tileinka sér nýjungar og menningarstrauma erlenda
og um leið sækja styrk í þá þjóðlegu rót, sem þeir voru
vaxnir upp af. En nú bendir margt til þess, að komið sé
að menningarskilum sem erfiðara gæti orðið að sleppa
heill út úr en þrengingum fortíðarinnar. Við liggjum í
vaxandi mæli undir innrætingarfargi vitundariðnaðar,
sem í nafni neyslufrelsisins sæla miðar fyrst og síðast
að því, að gera okkur sem fyrst að sljóum neysluþræl-
um. Að fólki sem veit ekki hvaðan það kemur og
hugsar það eitt til framtíðarinnar að þá eigi menn kost
á ótakmörkuðu alþjóðlegu afþreyingarefni á ensku -
sem vitanlega kemur lítið og ekkert við því lífi, sem hér
hefur verið lifað í landinu. Og kann þá að vera stutt í
að menn ekki aðeins gefist upp á að standa á eigin
fótum, heldur einnig á því að tala eigin tungu.
Á þessum afmælisdegi Jóns Sigurðssonar og lýð-
veldisins minnast menn margra ágætra karla og
kvenna, sem áttu sinn þátt í þ'ví að íslensk menning
hefur lifað og náð um margt merkilegum þroska. En
um leið og þeirra er minnst með þakklæti er rétt að
brýna það fyrir mönnum að sjálfstæði, menning og
tunga smárrar þjóðar er alltaf í hættu. Fyrir þeim
verðmætum verður að berjast ár og síð og alla tíð.
hagskerfi þjóðarinnar gegnum
þetta herlið og framkvæmdir á
vegum þess. Það fór af stað
hvellþróun, sem ég vil kalla svo,
sem við höfðum ekki á valdi okk-
ar, verulegur hluti þjóðarinnar
stökk úr einskonar miðöldum yfir
í tækniþjóðfélagið og þetta hefur
reynst okkur erfitt á marga lund.
Ég verð að segja eins og er, að
það er í raun og veru ógerningur
að fjalla um alla þessa margþættu
þróun í blaðaviðtali án þess að
einfalda um of mikla sögu. Ég hef
reyndar varið tólf árum af ævi
minni til að skrifa skáldsögubálk
um tíu fyrstu ár þessa tímabils, og
smásögur mínar og ljóðagerð mín
hafa að miklu leyti verið við-
brögð við þessari þróun. Samt
finnst mér ég eiga margt ósagt um
hana.
Verðmætin
- Iskáldsögunum þrem er ekki
síst fjallað um breytingar á verð-
mœtamati fólks...
- Já, allt frá fimmta áratugn-
um,sem er sögutíminn, hefi ég
haft beyg af þeirri þróun, sem hér
hefur smátt og smátt gjörbreytt
verðmætamati þjóðarinnar.
Hvað eftir annað hefi ég hrokkið
við á síðustu árum, þegar fólk í
blóma lífsins, sem búið hefur við
betri kjör en nokkur önnur kyn-
slóð í þessu landi, hefur verið að
tala um það sín á milli að flýja
land, flytja til útlanda - með því
að hér væri afleitt veðurfar, rign-
ingar miklar, umhleypingar og
rosar, sem ekki væru hundi bjóð-
andi.
Ég held að fyrri kynslóðir í
þessu landi hafi, að verulegu leyti
að minnsta kosti, sótt andlegan
styrk sinn til óáþreifanlegra verð-
mæta. Ekki til hluta ogprjáls,sem
ef til vill veitir stundargleði, en
elur jafnframt á óseðjandi hungri
eða eigum við að segja græðgi í
meira og meira af slíku tagi.
Sumir eru að hallmæla ungu
kynslóðinni um þessar mundir og
finna henni ærið margt til foráttu.
Oft með réttu, en þó er einatt
mælt af litlum skilningi. Ég verð
að segja eins og mér býr í brjósti:
ég undrast það, að unga kynslóð-
in skuli þó vera á margan hátt
eins mannvænleg og raun ber
vitni.
- Vegna hvers?
- Við getum spurt okkur sjálf,
hvernig hefðum við orðið ef við
hefðum alist upp við það, að
hlusta á erlenda tungu klukku-
stundum saman á degi hverjum,
horfa á endalausar ofbeldis-
myndir og eitthvað þaðan af
verra úr skúmaskotum erlendrar
mafíu?
Okkur hefur skort úrvinnslu í
menningarlegum efnum, og ef til
vill aldrei eins tilfinnanlega og
einmitt um þessar mundir. Til að
mynda fer það ekki milli mála að
Bandaríkjamenn eiga einhverjar
fullkomnustu mennta- og menn-
ingarstofnanir sem til eru í víðri
veröld, og á ég þar ekki síst við
helstu háskóla þeirra. Enda þótt
margir íslenskir námsmenn hafi
hlotið fullnaðarmenntun í þess-
um háskólum hygg ég að áhrifa
þeirra og þess anda sem ríkir
innan þeirra vébanda gæti hér
furðu lítið. Aftur á móti höfum
við verið býsna natnir við að
snuðra upp bandarískt menning-
arhrat, jafnvel sorp í dulargervi
a
Áhrif vídeó og sjónvarps fara
ekki lengur dult. Og nú virðist
margt benda til þess að farið sé að
hrikta í einu öflugasta virki ís-
lenskra þjóðmenningar, þar á ég
við bókina. Mér er sagt að sala
íslenskra bóka hafi stórminnkað
á þremur árum, mest þó í fyrra.
Þjóð sem hættir að semja
bækur á tungu sinni á sér í raun og
veru ekki tilverurétt sem sjálf-
stæð þjóð. Menning er margþætt
eins og við höfum fyrir augum
dag hvern og sömuleiðis menn-
ingararfur þjóða næsta marg-
slunginn vefur. Okkar menning-
ararfur er næsta fábreytilegur
nema á einu sviði. Ritlistin ein
hefur skapað okkur þann sess
menningar. Fyrir bragðið er
kominn á þjóðlíf okkar og suma
fjölmiðla okkar svipur sníkju-
menningar ellegar menningar-
legrar uppflosnunar af óhrjáleg-
asta tagi.
Tungan og bókin
- Finnst þér að tungan sé í
bráðri hœttu?
- Ég held að síðustu tvö árin
hafi orðið stökkþróun í þessum
efnum, auðvitað neikvæð, við
öðru var ekki að búast. Ég hefi
orðið þess var, að menn í öllum
flokkum eru loksins farnir að
hafa áhyggjur af því, hvernig hag
tungunnar er komið - hjá stórum
hluta unga fólksins til að mynda.
meðal þjóða heims, sem við höf-
um lengi verið að stæra okkur af.
En sá arfur endist okkur ekki
endalaust til þess að réttlæta til-
veru okkar.
- En þegar menn hafa áhyggj-
ur af íslenskri menningu og ýms-
um hœpnum erlendum áhrifum,
fá þeir helst að heyra að þeir séu
sérvitringar sem skilji ekki tím-
ann...
- Já mikil ósköp. Ráðamenn
þjóðarinnar, hvað þá aðrir, hafa
risið upp og andmælt þessu böl-
sýnisrausi og talið íslenska menn-
ingu svo staffíruga að öllu leyti,
að ekki væri nokkur minnsta
ástæða til að óttast um hag henn-
ar og viðgang. íslensk menning
þyldi annað eins og kaplakerfi og
vídeó í heimahúsum. Það væri lít-
ilmannlegt að vantreysta ís-
lenskri menningu á þennan hátt.
En sannleikurinn er sá, að ís-
lensk menning er, eins og menn-
ing ýmissa annarra smáþjóða,
svo viðkvæm að henni er hætt við
uppflosnun njóti hún ekki
nauðsynlegrar verndar. írar
glötuðu tungu sinni á skömmum
tíma. Háskólakennari einn hafði
orð á því við mig fyrir skömmu,
að sér gengi illa nú orðið 'að
kenna nemendum sínurn flestum
- ekki vegna gáfnaskorts þeirra,
heldur vegna þess að þeir skildu
ekki þá íslensku sem hann talaði.
Orðfæð þeirra var að hans dómi
orðin beinlínis átakanleg. Það
eru ekki mörg ár liðin síðan hann
átti ekki í slíkum erfiðleikum í
kennslustofu.
Von um
samstööu
- En hvað heldurðu að gerist á
næstunni?
- Égítrekaþað, aðégerekki
að setjast í neinn dómarasess
heldur einungis að minna á stað-
reyndir, sem ég tel óhrekjan-
legar. Það hefur komið fyrir á
síðari árum, að ég hefi stælt
nokkuð við unga menn. Ég hefi
haldið því fram, að sú kynslóð
sem ýmist er þegar tekin við
stjórn í þessu landi eða í þann
veginn að taka við henni, éigi
ekki að berjast um það, hvort hér
verði kapítalismi og markaðshyg-
gja allsráðandi ellegar kommún-
ismi af einhverju tagi eða sósíal-
ismi. Baráttan snerist einfaldlega
um það, hvort við ættuni að halda
velli sem þjóð. Menningarleg
þjóð sem ætti skilið og rétt á því
að búa að sínu í þessu landi okkar,
sem er að mínum dómi gjöfult og
óumræðilega fagurt.
Ég er ekki frá því, að smám
saman muni myndast hér sam-
staða einmitt um þetta - þrátt
fyrir deilur og sundurlyndi. Eins
og ég minntist á áðan, hefi ég orð-
ið var við það að menn úr öllum
flokkum gera sér nú orðið grein
fyrir því, að eitthvað verður að
gera til að snúa við þeirri þróun,
sem orðið hefur á þessum fjórum
áratugum lýðveldisins. Ég er líka
að vona, að unga fólkið muni
smám saman verða nákomnara
landi sínu og leggja við það meiri
ástúð en áður. Umfram allt
megum við ekki gleyma því
nokkra stund, að við erum ein
fámennasta þjóð veraldar og get-
um ekki leyft okkur þann munað
að sofa á verðinum um menningu
okkar og sjálfstæði. Ég þekki
engin dæmi þess í gervallri
mannkynsögunni, að stórveldi
taki að gæla við smáríki án þess
að hafa það í hyggju að sporð-
renna því um það er lýkur.
Púkaliðið víki
- Nú er það talin skylda hvers
blaðamanns að spyrja viðmœl-
anda sinn, hvort hann sé bjart-
sýnn eða bölsýnn. Hverju mundir
þú svara slíkri spurningu?
- Bjartsýni í venjulegri merk-
ingu þess orðs væri kæruleysi nú á
dögum, þegar óttinn við ger-
eyðingu alls lífs á þessum hnetti
læðist jafnvel inn í draum sak-
lausra barna og breytir honum í
martröð. Á sama hátt bæri við-
námslaus bölsýni vitni um brigð
við þá frumskyldu hvers manns
að reyna af fremsta megni að
vernda það líf, sem honum hefur
verið trúað fyrir. Um langt skeið,
já áratugum saman, hefur varla
liðið svo dagur, að mér hafi ekki
miklast á einhvern hátt dýrð lífs-
ins; jarðarinnar, alheimsins.
Þessi tilfinning veldur því framar
öllu, að ég hef aldrei gefið mig á
vald bölsýni og vonleysi. Ég lcyfi
mér því að vona að þjóðir heims
rísi gegn þeim viti firrtu klíkum,
sem ræða um það eins og ekkert
sé, að þær geti framleitt ragna-
rök, ef í það fer, brennt í einu
vetfangi hundruð miljóna manna
ásamt dýrum og gróðri. Fyrir
skömmu kom hingað til lands
púki einn svartur úr þessháttar
klíku og dáðist sem oftar að ætt-
jörð okkar vegna þess umfram
allt, að hún væri einskonar flug-
vélamóðurskip, sem engin leið
væri að sökkva. Um íslenska
þjóð, sögu hennar og tungu, hirti
púkinn að sjálfsögðu ekki vitund-
arögn, né heldur um það, hver
afdrif þessarar örsmáu þjóðar
yrðu í kjarnorkustyrjöld. Ósk
mín á fertugsafmæli lýðveldis
okkar er sú, að púkalið stórveld-
anna verði brátt knúið til að þoka
fyrir mönnum með fullu viti. Og
sú er von mín, að ungt mann-
dómsfólk hérlendis, úr öllum
flokkum og öllum stéttum, slái
skjaldborg um tungu sína og
þjóðmenningu og sameinist um
að bæta og fegra ættjörð sína, í
stað þess að láta þjón herguðsins
og jöfra stálsins komast upp með
það að sölsa hana smám saman
undir sig, ginna okkur eins og
þursa, villa okkur og trylla, með-
an þeir eru að laurna á okkur
fjötrum, rýja pkkur sæmd og
sjálfsvirðingu. Á þann hátt gæt-
um við í senn rækt skyldur okkar
við mannkynið og alda og óborna
í okkar tigna og gjöfula landi.
-ÁB skráði.
Helgin 16. - 17. júní 1984 WÓÐVILJINN - SÍÐA 17