Þjóðviljinn - 17.06.1984, Síða 16

f
LEIÐARAOPNA
Við getum
ekki leyft
okkur þann
munað að
sofna á
verðinum
Viðta! við Ólaf Jóhann
Sigurðsson rithöfund
„Súervon mín, að ungt manndómsfólk hérlendis, úröllum
flokkum og úröllum stéttum, slái skjaldborg um tungu sína og
þjóðmenningu og sameinist um að bœta ogfegra œttjörðsína, í
staðþess að láta þjóna herguðsins ogjöfra stálsins ginna okkur
eins og þursa, villa okkur og trylla... “
S vofarast Ólafi Jóhanni Sigurðssyni rithöfundi orð í viðtali í
tilefni lýðveldisafmœlisins, viðtali um vonirmannafyrirfjörutíu
árum og veruleika líðandi stundar, um framfarir og hnignun,
menningu og sjálfstœði.
texti ÁB
mynd eik.
- Hvar varstu staddur þann 17.
júní 1944?
- Ég var á hættusvæði á
leiðinni heim frá Bandaríkjunum
með Goðafossi í geysimikilli
skipalest. Þarna voru herskip,
flugvélamóðurskip, olíuskip með
tvöföldu þilfari, hlaðin skrið-
drekum. Ég man ekki, hvort
kastað var djúpsprengjum þenn-
an dag, en á því var byrjað strax
þegar við nálguðumst Nýfundna-
land og svo aftur þegar við nálg-
uðumst írlandsstrendur. Síðustu
djúpsprengjunum var varpað á
leiðinni milli Skotlands og fs-
lands; ein sprakk svo nálægt okk-
ur nótt eina að ég hélt að skipið
væri að farast. Svo rösklega hent-
ist það til.
Stórfenglegur
tími í vændum
- Hvað varst þú og sálufélagar
þínir að hugsa um þær mundir?
- Eg lét það verða eitt mitt fyrsta
verk þegar ég kom heim að fara
til Þingvalla. Konan mín hafði
verið þar 17. júní og sú athöfn
hafði haft djúp áhrif á hana. Ég
held það sé ekki ofmælt, að á mig
orkuðu atburðir ársins sem upp-
haf merkilegs og stórfenglegs
tímabils. Nú hlyti upp að renna
mikill framfaratími á öllum svið-
um, bæði í menningarlegum efn-
um og öðrum. í veraldlegum efn-
um var tíminn reyndar upp runn-
inn heldur betur með því pen-
ingaflóðijSem valt fram um leið
og herinn steig á land.
Ýmsir kunningjar mínir, sem
ég ræddi við nýkominn heim;voru
hinsvegar efins um að rétt hefði
verið að stofna lýðveldið með
þessum hætti og á þessum tíma.
Sumir töldu;að við hefðum átt að
bíða átekta þangað til styrjöld-
inni væri lokið og sambandsþjóð
okkar orðin frjáls að nýju, en
aðrir óttuðust undir niðri, að þeir
menn fyndust hér meðal ís-
lenskra oddvita, sem kynnu að
nota sjálfstæði íslands til að
tengja landið föstum böndum við
annað riki og miklu voldugra en
danska konungsveldið.
- Hvað fannst þér?
- Ég vildi ekki trúa því, að
slíkt gæti átt sér stað eftir þá fagn-
aðaröldu sem óneitanlega fór um
þjóðina eftir stofnun lýðveldis-
ins. Ég trúði á það eins og obbi
allra Islendinga, að bæði Bretar
og Bandaríkjamenn hyrfu héðan
strax að lokinni styrjöld eins og
um var samið. En herinn er hér
enn eins og allir vita. Og það hef-
ur lengst af geisað kalt stríð milli
þessara voldugu risavelda,
Bandaríkjanna og Sovétríkj-
anna, og hervæðing þeirra beggja
löngu komin á stig brjálæðis.
Og sprengjan féll
- Pað var stutt milli lýðveldis-
stofnunar og atómsprengjunn-
ar...
- Ég man, að þegar sprengjan
féll á Hiroshima, var ég staddur
norður í landi ásamt fjölskyldu
minni. Fyrst í stað gerði ég mér
alls ekki grein fyrir því, hvaða
tímamót hefðu orðið með þess-
um atburði. En ég reyndi að afla
mér frekari vitneskju, m.a. með
aðstoð góðra kunningja vestan-
hafs. Ég komst fljótlega yfir skil-
merkilega frásögn bandarísks rit-
höfundar og blaðamanns, Johns
Hersey, af afleiðingum árás-
arinnar á Hiroshima. Lýsing hans
og viðtöl við fólk, sem af lifði,
voru með þeim hætti að ég get
aldrei gleymt því síðan. Og þá
þóttist ég af lesningu þessarar
skýrslu og annars efnis komast að
þeirri niðurstöðu(að við stæðum
andspænis nýjum áfanga í
mannkynssögunni: Nú yrði að
beita skynseminni, semja um á-
greiningsmál, ella hlytu afleið-
ingarnar að verða skelfilegar fyrir
mannkynið allt.
Til dæmis Háskólinn
- En hvað um framfarirnar
sem þú bjóst við?
- Auðvitað hafa orðið hér
geysilegar framfarir síðan lýð-
veldið var stofnað, það vitum við
vel. Á öllum verklegum sviðum
og í menningarlegum efnum hafa
orðið óumdeilanlegar framfarir.
Ég skal taka dæmi af Háskólan-
um. Þegar ég var unglingur að
flækjast hér í bænum átti hann sér
ekkert húsnæði, var þegar ég
fyrst man til húsa í nokkrum stof-
um á neðstu hæð Alþingishúss-
ins. Sjálfur er ég, eins og margir
vita, enginn skólamaður, naut
aðeins farkennslu á sínum tíma,
en hef svo fram á þennan dag ver-
ið að tína í mig ýmsan fróðleik.
En svo nautheimskur er ég ekki,
að ég hafi ekki snemma gert mér
ljóst, að Háskólinn væri sú stofn-
un, sem þjóðin ætti að efla sýknt
og heilagt með öllum hugsan-
legum ráðum. Hann ætti að vera
menningarlegt stolt okkar og
stuðla að framförum með þjóð-
inni bæði í veraldlegum efnum og
andlegum. Því er ekki heldur að
leyna,að Háskólinn er allur annar
en hann var fyrstu árin, miklu
fjölbreyttari og miklu betur að
honum búið. En betur má ef duga
skal. Mér rennur oft kalt vatn
milli skinns og hörunds þegar
ýmiskonar fólk hefur verið að
þenja sig í fjölmiðlum um að
þjóðin væri að sligast undir há-
skólabákninu og „menningarvit-
unum“ - sem voru auðvitað hafð-
ir innan gæsalappa. Ég held það
væri óskaplegt glapræði ef þjóðin
færi að skera við nögl framlag sitt
til Háskólans og kennslustofnana
yfirleitt, enda þótt eitthvað kunni
að vera hart í ári í syipinn - eink-
um og sér í lagi vegna misviturra
stjórnmálamanna og þeirrar
staðreyndar að nú orðið búa tvær
þjóðir íslenskar í þessu landi.
- Tvœr?
- Önnur stendur í raun og
veru undir þessu þjóðfélagi. Hin
skammtar sér ekki aðeins laun,
heldur einnig skatta.
- Hvers vegna nefnir þú Há-
skólann fyrst af öllu?
- Ég er ekki háskólamaður
eins og þú veist, en ég hef leitast
við að kynna mér starfsemi sumra
erlendra háskóla, ekki komist hjá
því reyndar vegna sona minna
tveggja. Ég held að við stöndum
á þröskuldi nýrrar aldar í tækni-
þróun heimsins, sem við verðum
að bregðast við með aukinni
þekkingu. Ella drögumst við aft-
ur úr og verðum eins og hver
önnur nýlenduþjóð.
Hvellþróun
- En menningin að öðru
leyti?
- Ég vil ekki gerast neinn
dómari um menningarþróun á
fjörutíu ára skeiði Iýðveldisins.
Én ég hygg að þar hafi orðið
gagnger umskipti frá því sem var,
sumpart til góðs, en öðrum þræði
eru þau af háskalegum toga.
Þetta er vitanlega ósköp eðli-
legt. Ekki síst vegna þess, að þeg-
ar öll kurl koma til grafar höfum
við alls ekki verið einráðir um
stjórnun og mótun þjóðfélags
okkar. Erlendur her hefur verið
hér allar götur síðan lýðveldið var
stofnað og lengur þó og ógrynni
fjár hefur verið dælt inn i efna-