Þjóðviljinn - 17.06.1984, Blaðsíða 15

yk,<V
1944 lll 1984
iti
land veröi lýðveldi, og um leið
hafa afturhaldsseggir þessir
uppi áróður gegn lýðræðinu og
rægja það á allan hátt, að
auðvaldsþýja sið. En þjóðin
mun ekki láta slíka menn villa
sér sýn, undir hvaða grímu sem
þeir svo flytja afturhaldsboð-
skap sinn.“
Svo mörg voru þau „stóru“
orð.
„Fannst dulbúnum
hótunum beitt“
Ég spurði Ólaf Björnsson að
því, hvort hann hefði orðið fyrir
aðkasti vegna skoðana sinna í
sambandsslitamálinu.
„Það geta margir þessara
manna vitnað um aðkast, sem
þeir urðu fyrir vegna þessa máls.
Ég get ekki sagt það sama, því ég
var þá hvergi flokksbundinn og
ekkert viðloðandi í stjórnmálum
og því var ekki hægt að beita mig
flokksþrýstingi. Ég hygg, að
margir hafi aðra sögu að segja.
Ég get þó nefnt eitt dæmi af
sjálfum mér. Þannig var, að ég
átti sæti í 11 manna nefnd
háskólakennara og stúdenta sem
átti að undirbúa hátíðahöld lýð-
veldisstofnunarinnar fyrir hönd
Háskólans. í nefndinni var lögð
fram tillaga skömmu fyrir þjóðar-
atkvæðagreiðsluna í maí 1944 um
að við skoruðum á íslendinga að
greiða sambandsslitunum at-
kvæði sitt. Ég neitaði þessu einn
manna í nefndinni. Alþýðu-
flokksmennirnir stóðu með mér
framan af, en skárust síðan úr
leik.
Ég var þá ekki skipaður í stöðu
við Háskólann. Mér fannst beitt
dulbúnum hótunum á mig - ég
skyldi hafa mig hægan í þessu
máli, annars væri framtíð mín í
voða. Þetta kom ekki endilega
frá samnefndarmönnum mínum,
heldur annars staðar að. Ég lét
þetta ekkert á mig fá. En mér
þótti mjög vænt um það, þegar
einn stúdentanna í nefndinni
sagði við mig, að hann virti ein-
arða afstöðu mína.“
Örlög sambands-
málsins ákveðin
í byrjun árs 1944 var lögð fram
þingsályktunartillaga um að sam-
bandslögin væru nú þegar úr gildi
fallin og efnt yrði til þjóðarat-
kvæðagreiðslu um sambands-
slitin og stofnun lýðveldis um
miðjan vetur.
Næst gerist það að ríkisstjóri
íslands, Sveinn Bjömsson, snýr
sér til Alþingis með bréfi til for-
seta sameinaðs þings hinn 21.
janúar og leggur til, að Alþingi
feli þjóðfundi meðferð málsins
eða skjóti samþykktum sínum til
slíks fundar. Bréf ríkisstjórans er
birt í bókinni „Bannfærð sjón-
armið“ og þar segir m.a.:
„Þjóðin hefur ekki verið
spurð þess sérstaklega enn,
hvern hátt hún óski að hafa nú
á þessu máli, niðurfelling sam-
bandssamningsins og stofnun
lýðveldis á íslandi, eða henni á
annan hátt gefinn kostur á því
að láta í ljós fyrirfram skoðun
sína á þeim málum. Þetta mun
og ekki almennt hafa verið rætt
á undirbúningsfundum undir
tvær síðustu alþingiskosningar,
báðar á árinu 1942. Þessa rödd
þjóðarinnar, frjálsa og ó-
bundna, virðist mér vanta. En
hún mundi koma fram á þjóð-
fundi, sem kvatt væri til í því
skyni...
í yfirlýsingu sinni 1. nóvem-
ber 1943 hefir núverandi ríkis-
stjórn lagt áherslu á, að miklu
varði að öll þjóðin geti samein-
azt um lausn þessa máls. Hún
hefir enn lagt áherzlu á þetta
sama er hún lagði þingsálykt-
unartillöguna og stjórnar-
skrárfrumvarpið fyrir Alþingi
nú fyrir nokkrum dögum.
Hygg ég að öll þjóðin muni
sammála um, að slíkur einhug-
ur sé æskilegur, ef unnt er. Því
þykir mér svo, að einskis megi
Íáta ófreistað til að skapa þenn-
an einhug.“ (bls. 101).
Hvort sem bréf ríkisstjóra
hafði sín áhrif var fallið frá því á
Alþingi að láta þjóðaratkvæða-
greiðslu um málið fara fram fyrr
en eftir að þrjú ár voru liðin frá
því að Dönum barst tilkynning
frá ríkisstjórn íslands um upp-
sögn sambandslagasamningsins.
Skyldi atkvæðagreiðslan nú fara
fram eftir 20. maí 1944, en ekki á
miðjum vetri eins og upphaflega
var gert ráð fyrir.
Um þetta náðist samkomulag á
þingi milli allra stjórnmála-
flokka. En voru lögskilnaðar-
menn ánægðir?
„Var ekki sáttur
við þetta“
„Nei, við vorum margir, sem
ekki vorum ánægðir, þótt versti
broddurinn væri tekinn úr málinu
með því að 25 ár voru látin líða frá
sambandslagasamningum til lýð-
veldisstofnunar. Málum var
ráðið til lykta á Alþingi og við
stóðum frammi fyrir gerðum
hlut. Þegar Alþingi var búið að
samþykkja þetta einróma var erf-
itt að ætla að ómerkja ályktanir
þess.
Ég held, að þorri lögskilnaðar-
manna hafi greitt atkvæði með
sambandsslitunum, en á móti
stjórnarskránni og þar með lýð-
veldisstofnuninni. Við vildum,
að lýðveldisstofnunina bæri að
með öðrum hætti, þ.e. að stofn-
dagur yrði ekki ákveðinn fyrr en
viðræður hefðu farið fram við
Dani.
Við héldum fund um þetta
skömmu fyrir þjóðaratkvæða-
greiðsluna þar sem ekki var sam-
þykkt nein áskorun heldur menn
látnir meta þetta sjálfir hver fyrir
sig. Enda var þetta mál, sem búið
var að leiða til lykta.“
„Tel okkur hafa
gert rétt“
„Ég tel, að við hefðum átt að
fara leið lögskilnaðarmanna í
þessu máli“, sagði Ólafur Björns-
son. „Ástandið í Danmörku var
þannig á þessum tíma, að vita-
skuld olli þessi framkoma þeim
beiskju. Og eins og ég sagði hér
áður þótti mér og fleirum leiðin-
legt til þess að vita, að hernám
Nasista í Danmörku var notað á
þennan hátt.
Þótt eftir okkar ráðum hefði
verið farið, hefði það aðeins þýtt
að málum hefði verið frestað um
eitt til tvö ár og varla skiptu þau
ár höfuðmáli. Málið snerist
hreint ekki um hvort hér skyldi
stofnað lýðveldi eða ekki - held-
ur hvenær og með hvaða hætti.
Afstaða mín var siðferðileg, og
hið sama hygg ég að megi segja
um flesta aðra lögskilnaðar-
menn.“
„Var heima á
íýðveldisstofnuninni"
Ég spurði Ólaf Björnsson að
því, hvort hann hefði verið á
Þingvöllum hinn 17. júní 1944
þegar lýðveldið var stofnað.
„Nei“, sagð Ólafur og brosti.
„Ég sat heima hjá Vilmundi
Jónssyni þennan dag og við
spjölluðum saman. Vilmundur
var ákafur lögskilnaðarrrraður og
orðaði áskorun 60-menninganna,
þótt hann síðan ritaði ekki nafn
sitt undir. Kannski hélt hann að
sín áritun myndi skaða Alþýðu-
flokkinn. En hann skrifaði undir
áskorun 270-menninganna. Það
var hið besta veður hér í bænum
þennan dag.“
Gurún Aradóttir, kona Ólafs,
var hins vegar á Þingvöllum
þennan dag - söng í Þjóðkórnum
á Þingvöllum. „Þetta er eitthvert
versta veður, sem ég hefi verið úti
í“,sagði hún um lýðveldisdaginn.
„Það gekk á með krapahríð og
það var hræðilega kalt. Samt var
þetta ógleymanleg stund.“
ast
Helgin 16.-17. júní 1984 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 15
Váxtabrevtinffar
hjá lönlánasjóöi
Frá og meö 15. júní 1984 kemur til framkvæmda vaxtahækk.un á
útlánum IÐNLÁNASJÓÐS og eru vextir sem hér segir:
Byggingalán 6,0% p.a.
Vélalán 5,5% p.a.
Frá og með sama degi veröur samsvarandi hækkun á útistandandi lánum,
þar sem ákvæöi skuldabréfa heimila slíkt.
Auk vaxta eru útlán sjóösins bundin lánskjaravísitölu eins og verið hefur.
Reykjavík, 13. júní 1984
IÐNIÁNASJÓÐUR
CSlP
vestur-þýsku
björgunarbátarnir
eru í samræmi
við ströngustu
kröfur íslendinga.
Hringlaga
inngangsop
og fleiri
endurbætur.
Bátur til sýnis
hjá okkur.
H*I npl I y Hverfisgötu6, Reykjavík
nAljan b. biAloAnn F sím.; 20000
NYTT!
SVALA 0G
TRAPPA-
HANDRIÐ
> ýp
TRÉ I
i
-4
x
-s;'
Komum og mælum
Gerum verðtilboð
Pat. pend. 2831
Ármúla 20
Reykjavík
Símar 84630
og 84635