Þjóðviljinn - 06.10.1985, Blaðsíða 9

Vésteinn Lúðvíksson
kvaddi sér fyrst hljóðs með smásagna
safninu Átta raddir úrpípulögn, og þótti strax með merkari
höfundum. í kjölfarið sigldi Gunnar og Kjartan, sem varð mjög urrítöluð
bókásinnitíð. I hugumflestraerþó Vésteinnmaðurinnsemskrifaði Stalín erekki
hér, leikritið sem sýnt var bæði í Þjóðleikhúsinu og var fyrr á þessu ári sýnt í sjónvarpinu
Stalín er ekki hér var stalínisminn, hvort heldur var innan hinnar sósíalísku hreyfingar eða inná
heimilunum, tekinn vægðarlaust til bæna. Leikritið vakti miklar deilur og hér í Þjóðviljanum
urðu meðal annars mögnuð blaðaskrif um það. En á seinni árum hefur borið minna á Vésteini.
Kannski er hann einn af þeim höfundum sem skrifar því færri bækur sem hann lifir lengur. í
fyrra kom þó út eftir hann mögnuð skáldsaga, Maður og haf, allt öðru vísi en fyrri bækur hans,
dulráð og torræð, og von er á annarri í haust. Hann er líka hættur að skrifa hinar hvössu
pólitísku ádeilur sem hann var þekkturfyrir áður. Er hann kannski búinn að gefasósíalismann
upp á bátinn? Sumir segja að hann sé farinn að dufla við austræn fræði og vilji sem minnst vita
af hinni jarðnesku tilveru. Ekki bætir úr skák, að Vésteinn hefur staðfastlega neitað að láta
hafaviðsig viðtal ífjölmiðlum ímörgár. Enyfirnokkrum lítrumaf austrænutei lét hanntil
skarar skríða og féllst á að ræða dýpstu rök tilverunnar eina kvöldstund,
þegarhauströkkrið varyfirokkur.
- Svo við byrjum á einni lauf-
léttri. Mér er sagt af þeim sem
þekkja þig vel, að þú, gamall rót-
tæklingur, sért orðinn fráhverfur
aliri pólitík. Er þetta rétt?
„Ekki nema með pólitík sé ein-
ungis átt við flokkapólitíkina og
allan hávaðann í fjölmiðlunum.
Þar er ég ekki lengur heima. En
áhugi minn á hinum stóru spurn-
ingum mannlegs lífs hefur aldrei
verið meiri. Það er svo aðeins
spurning um orð hvort þú kallar
það pólitík eða eitthvað annað.”
- Líturðu ennþá á þig sem só-
síalista?
„Nei, ég er ekki sósíalisti,
a.m.k. ekki í þeirri merkingu sem
vanalega er lagt í það orð. Sósíal-
isminn er ekki og hefur aldrei
verið viðhlítandi valkostur við
það kerfi sem hann hefur ætlað
sér að leysa af hólmi. Frá fyrstu
tíð, í sinni bestu mynd sem hinni
verstu, hefur sósíalisminn verið
efnishyggja. Og sem efnishyggja
hefur hann ekki í grundvallarat-
riðum verið frábrugðinn þeirri
efnishyggju sem er hugmyndaleg
forsenda ríkjandi skipulags. Með
þessu er ég ekki að mæla gegn
samvinnu og samhjálp. Ég er að-
eins að segja að sósíalisminn risti
ekki nógu djúpt.”
- Áttu við að það sé enginn
meginmunur á sósíalisma og
frjálshyggju?
„Frjálshyggjumenn og sósíal-
istar nútímans eiga sameiginlega
þá bjargföstu sannfæringu, að
lífshamingjan sé fólgin í hámarks
fullnægju sem flestra þarfa með
sem minnstum tilkostnaði. Þá
greinir aðeins á um leiðir. Frjáls-
hyggjumenn vilja láta markaðs-
lögmálin um þetta, hinir vilja
hafa stjórn á því. Sá einn er mun-
urinn. Og hér er að finna skýr-
ingu á því hvað vinstri menn hafa
átt fátækleg rök gegn frjálshyggj-
unni. Þeir hafa í raun verið að
gera óvin úr elskunni sinni fyrir
það eitt að hún vill engar hömlur.
Mannvinurinn
Marx
Vissulega er auðvelt að sýna
fram á að Karl Marx hafi haft
dýpri skilning á mannlegum þörf-
um en marxistarnir almennt. Það
breytir því ekki að hann stóð á því
fastar en fótunum alla sína tíð að
heimurinn væri í grunninum efn-
isheimur og öll tilvera manna
réðist af þessari staðreynd. Með
því að einblína á manninn sem
starfandi félagsveru komst hann
svo að þeirri niðurstöðu, að for-
sendan fyrir velsæld einstaklings
og heildar væri réttur grunnur á
efnisheiminum, fyrirkomulag án
kúgunar og arðráns sem gerði
mönnum mögulegt að vera skap-
andi í umbreytingu sinni á náttúr-
unni, efninu. A þessu módeli
hvílir tröllatrú sósíalista á efna-
hagslegum heildarlausnum. Nýir
framleiðsluhættir eiga að færa
fólki hamingjuna. Og á svipuðu
módeli hvflir tröllatrú frjáls-
hyggjumanna á blessun óhefts
markaðar. Hvorugt fær staðist,
þó ekki sé nema vegna þess að
heimurinn er ekki efnisheimur í
grunninum. Og maðurinn er öllu
meira en skapandi félagsvera,
eins og Marx hélt, svo ekki sé
minnst á draumsýn frjálshyggj-
unnar um mannlega fullkomnun,
hinn hagsýna neytanda og at-
orkusama framkvæmdamann í
einni persónu.
Með þessu er ég ekki að leggja
Marx og frjálshyggjumenn okkar
tíma að jöfnu. Marx var
mannvinur. Hinir eru bara vinir
hinna eignaglöðu.”
- Marx er þá greinilega kominn
fyrir borð hjá þér eins og fleirum.
„Nei, blessaður vertu. Ég er
ekki týpan sem mokar öllu út um
leið og það fellur á það skuggi. Ef
við ætlum að skilja misskiptingu
auðsins, upphleðslu hans og ýmis
önnur veigamikil fyrirbæri nú-
tímans, eins og t.d. útbreiðslu
vöruformsins, hlutgervinguna og
margt fleira, þá komumst við
ekki fram hjá Karli. Þrátt fyrir
efnishyggjuna og allan frádrátt-
inn (hér á rithöfundurinn trúlega
við það sem á erlendum málum er
kallað reduction), gerði hann
ýmsar skarplegar athuganir sem
enn eru í góðu gildi. En
heimspekilega séð var hann eng-
in framför. Díalektikin er t.d.
hvergi til nema í mannshuganum
og að einhverju leyti í þeim stofn-
unum sem hann hefur náð að
móta. Hún getur haft sinn sjarma
eins og flest annað. En hún er
langt frá því að vera með bestu
afurðum mannshugans. Frekar
að hún sé eitt af sjúkdóms-
einkennunum, í senn árátta til
sveiflu og hæfileikaleysi til ein-
beitingar.”
- Gott og vel. Ef díalektíkin er
árátta mannshugans til að sveifl-
ast á milli andstæðna, er það þá
ekki einmitt þetta sem hefur kom-
ið fyrir þig? Þú afneitar efnis-
hyggjunni og hafnar í andstæð-
unni, hughyggjunni.
„Nei. Gamla skiptingin í anda
og efni er ekki annað en tilbún-
ingur heimspekinnar. Hughyggj-
an er jafn fráleit og efnishyggjan.
Uppspretta alls sem er, eða til-
verugrunnurinn, er hvorki efni
né andi í heimspekilegum skiln-
ingi, heldur eitthvað sem enginn
veit hvað er og enginn fær skilið
með vitsmununum. Þú getur
nálgast þetta með tvennu móti.
Með því að kljúfa efnið að hætti
eðlisfræðinnar til að komast að
því hvað það er ekki. En þessi
aðferð færir þér ekki svar við
spurningunni hvað lífið eða efnið
sé. Eðlisfræðin hafnar í stærð-
fræðilegum myndum af tilver-
unni, eða því sem Eddington
kallaði „skuggaveröld tákn-
anna”. Hin leiðin er að reyna að
vera uppsprettan sjálf, lifa hana.
Og það geturðu aðeins með því
að gefa þig upp á bátinn sem sjálf-
stætt, einangrað fyrirbæri,
þurrka út skilin á milli þín og
heimsins. Þeim sem hefur tekist
þetta að einhverju leyti ber öllum
saman um að uppsprettan sé
handan mannlegs skilnings. Þú
getur sagt hvað hún er ekki - neti,
neti, segja hindúar, ekki þetta,
ekki þetta - en um leið og þú
reynir að binda hana í orð á já-
kvæðan hátt, segja hvað hún sé,
þá miSsirðu sjónar af henni. Eða
með orðum Lao-tse: „Það tao
sem talað er um er ekki tao.”
Með hugsun geturðu vissulega
nálgast uppsprettuna, eða Raun-
veruleikann með stórum staf, en
til að finna hann verðurðu að
sleppa takinu, tæma þig af öllu og
þá ékki síst hugsun og allri von
um að þú getir skilið þetta rök-
legum skilningi.”
- Sem sé er skynsemin yflrgef-
in. Og hvar hafnarðu þá nema í
trú?
„Hvergi nema í trú.”
Zen-búddisminn
- Ertu þá orðinn trúaður?
„Fyrir löngu. En ekki á þann
hátt sem ég reikna með að gamall
nemandi af Hlíðardalsskóla eigi
við. Ég geri mér engar myndir af
innsta eðli tilverunnar né aðhyll-
ist ég neins konar hugmyndir um
það. Þessi afstaða er erfið í byrj-
un en hjálpar þér til að rata fram
hjá mörgum pytti. Ég fæ t.d. ekki
betur séð en að hugmynd hinna
semitísku trúarbragða, gyðing-
dóms, kristni og islams, um Guð
sem persónulegan skapara hand-
an sköpunarverksins, bjóði frek-
ar heim átrúnaði en raunveru-
legri trú, átrúnaði sem oft á tíðum
er einhvers konar taugaveiklun.
Guð er gerður að foreldri og yfir-
valdi, yfirleitt karlkyns, eins kon-
ar stórapabba sem fólk elskar og
óttast. Þannig viðheldur það
gömlum tilfinningamynstrum í
stað þess að vinna úr þeim og
leysa þau upp. Kjarni raunveru-
legrar trúar er handan við allar
tilfinningar. Ekki svo að skilja að
þú sleppir við að takast á við þín-
ar tilfinningar viljirðu trúa. Séu
þær bældar og ómeðvitaðar eru
þær fyrir þér. Og þú verður veskú
að hreinsa út, taka kross þinn og
verða eins og barn, svo gripið sé
til orða Krists.”
- Engar myndir, engar hug-
myndir segirðu. Styðstu þá ckki
við neitt?
„Jú, mikil skelfing. Ég styðst
bæði við hefð og kennslu. Eftir að
hafa verið leitandi einn á báti í
nokkur ár og lagt stund á íhugun
af síaukinni forvitni sá ég fram á
að kennaralaus gæti ég ekki ver-
ið. Og af því við lifum í landi þar
sem helgir menn hafa ekki verið
til öldum saman, þá brá ég mér út
fyrir landsteinana, nánar til tekið
til Kaliforníu, þar sem ég fann
það sem mig vantaði, zen-
kennara af mjúka skólanum og
stað til að skoða minn eigin garð
við ákjósanlegar aðstæður og
iðka zazen daginn út og inn.”
- Þú ert þó ekki orðinn zen-
búddisti?
„Jú, jú,” segir rithöfundurinn
eins og ekkert sé sjálfsagðara.
Hér hefði spyrjandinn trúlega
misst bæði blokk og penna ef
hann hefði ekki haft óljósar
spurnir af þessu áður. - Hvað er
zen-búddismi?
„Zen-búddismi verður til Kína
fyrir u.þ.b. 1500 árum og þá sem
sambræðsla úr mahayana-
búddisma og taoisma. Kínverjar
voru alltof praktískir til að geta
gleypt hátimbraðan hugmynda-
heim Indverja. Búddisminn festi
ekki rætur í Kína fyrr en Kínverj-
ar höfðu mótað hann í sinni
mynd. Enda er zen fjarska jarð-
bundið fyrirbæri. Ég þekki ekk-
ert jafn hversdagslegt í trúar-
bragðasögunni. Megináherslan
er á daglegt líf. Ef þú getur ekki
gert uppvaskið að helgiathöfn þá
er eitthvað að hjá þér. Þetta þýðir
ekki að zen sé laust við skáldskap
og innri fegurð. Öðru nær. Feg-
urðinni er hvarvetna ætlaður
staður. Líka í vaskinum. Og
húmorinn er mikill.
Nú, zen berst fljótlega til ann-
arra landa Austur-Asíu. Ogí Jap-
an hefur zen átt sitt höfuðvígi síð-
ustu aldirnar. Þar fer zen heldur
hnignandi um þessar mundir en
breiðist ört út um Vesturlönd.
Japanir eru að koma úr fátækt í
ríkidæmi. Vesturlandabúar eru
margir búnir að vera ríkir svo
lengi að þeir gera sér ekki lengur
neinar vonir um að þeir geti
Össur Skarphéðinsson rœðir við Véstein Lúðvíksson rithöfund.