Þjóðviljinn - 06.10.1985, Blaðsíða 16

LEIÐARAOPNA
Af hverju ekki hommar
Markús Örn Antonsson,
Spurning um áferðarmun og smekk
Markús Örn Antonsson út-
varpsstjóri tók viö þeirri ákvörðun
forvera síns, Andrésar Björns-
sonar, aö Samtökunum 78 væri
ekki heimilt að nota ávarpsorðin
„hommar og lesbíur" í auglýsing-
Markús Örn Ant-
onsson útvarps-
stjóri.
um sínum. „Það þýddi þó ekki að
samtökin mættu ekki auglýsa í
sínu nafni, það voru eingöngu
þessi ávarpsorð sem menn
stöldruðu við,“ sagði Markús í
viðtali við Þjóðviljann.
„Þetta mál var á sínum tíma
lagt fyrir útvarpsráð en af
gögnum er ekki hægt að sjá á
hvaða forsendum synjunin er á-
kveðin, ég geri ráð fyrir að það
hafi verið gert með tilvísun í
ákvæði auglýsingareglna um að
auglýsingar megi ekki brjóta í
bága við smekk og velsæmi.
Þegar ég kom til starfa barst
mér fljótlega bréf frá Samtökun-
um 78 þar sem ég var beðinn að
endurskoða afstöðu forvera
míns. Ég svaraði því bréfi og
sagðist ekki sjá efni til að breyta
henni. Þá kom annað bréf og afrit
af því var sent til útvarpsráðs.
Mér þótti þá rétt að skjóta málinu
til ráðsins, þar var komið nýtt
fólk og ég vildi fá úrskurð ráðsins
í málinu. Á fundi ráðsins 27. sept-
ember sl. var erindi Samtakanna
78 tekið til umræðu á fundi ráðs-
ins og afstaða fyrrverandi út-
varpsstjóra ítrekuð með 5 at-
kvæðum gegn 2“.
- Hvernig rökstyður þú þína af-
stöðu?
„Ég tel að þessi ávarpsorð kalli
á fordóma í garð félaga í Sam-
tökunum 78. Þess vegna tel ég
ekki eðlilegt að þau séu í auglýs-
ingunum. Ég vil benda á að í
auglýsingunum er hvorki nefnt
hvar skemmtanirnar eru haldnar
né klukkan hvað þær hefjast og
það túlka ég sem viðleitni til að
vernda þessar samkomur.
Við gerum oft athugasemdir
við orðalag á auglýsingum og þá
er reynt að komast að samkomu-
lagi um breytingar. Það hefur
ekki tekist í þessu tilviki og mér
finnst gæta stífni af hálfu Samtak-
anna 78. Ég les út úr þeirra fram-
komu ákveðna ögrun sem ég tel
að bjóði heim ákveðnum og mikl-
um viðbrögðum. Þess vegna tel
ég ekki eðlilegt að þessi ávarps-
orð nái inn í auglýsingatíma út-
varpsins. En vitaskuld er þetta
spurning um áferðarmun og
smekk,“ sagði Markús Örn. _þh
Böðvar Björnsson,
Villu breytt í viðsnúning
Það hefur lengi vafist fyrir (s-
lendingum hvaða orð eigi að nota
yfir það fólk sem í tilfinningalífinu
hneigist að fólki af sama kyni.
Kynvillingur var lengst af algeng-
asta orðið en hefur sem beturfer
mátt þoka fyrir þeim rökum sam-
kynhneigðra að í því felist sömu
fordómar og rannsóknarrétturinn
hafði að leiðarljósi á miðöldum
þegar hann var að brenna trúvill-
inga.
Islenskufræðingar hafa átt í
mestu brösum með að finna orð
til að leysa kynvilluna af hólmi og
í síðasta tölublaði tímaritsins Úr
felum sem Samtökin 78 gefa út
ritar Böðvar Björnsson grein um
vandræðagang íslenskufræðinga
og fjölmiðla við að koma sér sam-
an um heppileg orð fyrir homma
og lesbíur. Þar segir m.a. að Sam-
tökin 78 hafi barist fyrir því að
festa „þrenninguna ,,hommi, les-
bía, samkynhneigð“ í (góðum)
sessi í málinu - og varð nokkuð
ágengt. Ekki voru þó allir á einu
máli um ágœti þessara framfara
og héldu sumir á lofti fjandsam-
legum orðaforða með sjúkdóms-
heitið kynvilla í broddi fylkingar,
og var og er Morgunblaðið helsti
boðberi þeirra viðhorfa sem í orð-
inu felast, enda opinber stefna
blaðsins að ala á ótta og fordóm-
um og hatri ígarð samkynhneigðs
fólks. Öðrum féll ekki að heyra
sannleikann og kusu sér rósamál,
og varð þá til orðið hýr. Og loks
komu til skjalanna íslenskufrœð-
ingarnir sem tóku að sér að vinna
gegn hagsmunum samkynhneigðs
fólks og sameinuðu þeir rósa-
málsstefnuna og sjúkdómsheita-
stefnuna í nýyrðinu kynhvarffSem
er auðvitað ekkert annað en orðið
kynvilla klcett í kjól og hvítt...)
Með orðinu kynhvörf er nefni-
lega farið úr villu /' viðsnúning,
afstaðan til samkynhneigðar helst
óbreytt og er bundin í orðinu. Hin
nýslegnu orð eiga sér reyndar
sögu, þó ekki sé hún úr íslensku
máli, orðið kynhvörf er nefnilega
þýðing á sexuai inversion á al-
þjóðlegu máli, þótti gjaldgengt er-
lendis í byrjun aldarinnar, og
kynhvarfi á sexual invert.
Og þá er það hin nýja Orðabók
Menningarsjóðs. í þeirri bók er
aðfinna orðin kynvilla, kynhvörf
og orð dregin afþeim svo og sam-
kynhneigð, og öll þannig merkt
að þau falli undir lœknisfrœði.
Orðið hommi er í bókinni og
merkt sem slœmt mál. Lesbía
fyrirfinnst hvergi. “
Hommi verður ólfur
Böðvar rekur í grein sinni við-
skipti Samtakanna 78 við útvarp-
ið og er óþarfi að endurtaka það
hér en hann segir einnig frá
frammistöðu annarra fjölmiðla
sem fá miður góða einkunn:
„Dagblöðin hafa verið mjög
erfið í þessu máli, og blaðamenn
virt að vettugi hlutlcega orðnotk-
un, en þess í stað kosið að nota
fjandsamlegan orðaforða. Frá
þessu eru þó einstaklingsbundnar
undantekningar. Fréttastofu sjón-
varps tekur varla að nefna vegna
þess að þar á bce er tilvist homma
og lesbía á íslandi ekki viður-
kennd. Afturámóti kemurfyrir að
samkynhneigt fólk birtist í er-
lendum kvikmyndum eða
skemmti- og frceðsluþáttum í
sjónvarpi og hafa þá þýðendur
nœr undantekningalaust stuðst
við orðin kynvilla (algengast),
kynhvörf, hýr, eða hreinlega
sleppt að þýða viðkomandi orð ef
það er hœgt með einhverjum
ráðum. Auk þess hefur allskyns
rugl og vitleysa vaðið uppi í þýð-
ingum í sjónvarpi varðandi sam-
kynhneigt fólk, og kórónaði allt
það rugl þegar orðið hommi var
þýtt sem áifur í Ættaróðalinu i
fyrravetur: „You look like twofa-
iries" var þýtt „Þið lítið út eins og
tveir álfar"."
LEIÐARI
Málrœkt á villigötum
íslendingum er tamt að guma af því hve víð-
sýn og fordómalaus þjóð þeir séu. En þegar
skálaræðurnar eru þagnaðar kemur oft annað I
Ijós. Útlendingar sem hér eru búsettir og eink-
um þeir sem koma frá fjarlægari löndum kunna
margar sögur af framferði íslenskra, einkum á
öldurhúsum, sem jaðrar við kynþáttahatur.
Einn er sá hópur sem ekki hefur notið for-
dómaleysis landans en það eru þeir sem í til-
finningalífinu hneigjast að fólki af sama kyni.
Nýleg tíðindi úr útvarpsráði sýna að gagnrýni
homma og lesbía á því miður við of gild rök að
styðjast til þess að hægt sé að láta hana sem
vind um eyrun þjóta.
Samtökin 78 hafa um langt skeið barist fyrir
því að fá að nota ávarpsorðin hommar og lesbí-
ur I útvarpsauglýsingum um samkomur sínar.
Fyrrverandi útvarpsstjóri neitaði þeim um þenn-
an rétt og studdist þar við úrskurð útvarpsráðs.
Þegar núverandi útvarpsstjóri tók við embætti
hófst sami skollaleikurinn og á föstudaginn I
hinni vikunni lauk honum, I bili amk., með því að
meirihluti útvarpsráðs samþykkti gegn at-
kvæðum fulltrúa Alþýðubandalagsins og
Kvennalistans að orðin hommi og lesbía skuli
enn sem fyrr liggja I þagnargildi I útvarpi allra
landsmanna.
Hommar og lesbiur segjast ekki vera að ögra
neinum með því að nefna sig þessum nöfnum.
Þáu eru orðin þreytt á þeim feluleik sem sam-
kynhneigt fólk hefur mátt stunda um magra alda
skeið. Þau vilja fá að vera þau sjálf og njóta
viðurkenningar sem hverjir aðrir fullgildir ein-
staklingar meðal samborgaranna. Þau vilja fá
að lifa sínu tilfinningalífi án þess að þurfa að
fórna nokkru af mannlegri reisn sinni.
Þetta ætti að vera auðsótt mál, en þar er
komið að fordómunum sem birtast afar skýrt I
tungumálinu sem við tölum. Tungan er nefni-
lega ekki hlutlaust tæki heldur eru það mennirn-
ir sem gefa orðunum merkingu. Og mennirnir
hafa gefið orðunum hommi og lesbía neikvæða
merkingu. Einnig hafa þeir búið til ýmis orð sem
beinlínis lýsa fordómunum, orð eins og „kyn-
villa“, og nýjasta uppfinning orðsmiðanna,
„kynhvörf", er af sama toga. Þessi orð gera ráð
fyrir einhverri „réttri" meðalhegðun og öll önnur
hegðun er frávik frá henni. Þarna glittir I sama
hugsunarháttinn og réði gerðum rannsóknar-
réttar kirkjunnar á miðöldum, sem brenndi alla
þá sem viku frá línunni sem Vatikanið lagði
hverju sinni.
Aðferð samkynhneigðra hefur verið sú að
taka orð sem lengi hafa verið notuð I felum og
nota þau eins og ekkert sé eðlilegra. Á þann hátt
missa orð eins og hommi og lesbía smátt og
smátt neikvæða merkingu sína og á endanum
verður ekkert eðlilegra en að nota þau hvar og
hvenær sem er.
Þessi aðferð, sem nefna má virka málstefnu,
hefur þegar skilað árangri. Það er álit samkyn-
hneigðra, og það kom fram, þegar Þjóðviljinn
spurði vegfarendur hvort þeim fyndist óvið-
eigandi að nota orðin hommi og lesbía I útvarpi,
að þrír af hverjum fjórum svöruðu því neitandi.
Þeim fannst orðin ósköp eðlileg og sjálfsögð.
En nátttröllin I embættismannakerfinu og út-
varpsráði hafa greinilega ekki orðið vör við
þessa þróun. Þau halda áfram að afhjúpa for-
dóma sína undir yfirskini málverndar eða hvað
það nú er sem þau bera fyrir sig. Kannski er
næsta skrefið að semja og gefa út lista yfir
bannorð sem starfsmenn fjölmiðla mega ekki
nota. Það væri svo sem eftir öðru.
En án gríns er hér um mannréttindabaráttu
homma og lesbía að ræða.
Þjóðviljinn styður heilshugar þá
mannréttindabaráttu.
- ÞH