Þjóðviljinn - 25.01.1987, Qupperneq 10

Ferðabrot
Á HAFNA
SLÓÐ
Jú, þetta hefur heppnast ágætlega.
Jón prófessor Helgason: Það er út af fyrir sig list að troða tóbaki í pfpu.
Og engan veginn sama hvemig kveikt er f þvf.
I
I
f
I
<
{
I
Örskotsstund í
Árnasafni með
Jóni prófessor
Helgasyni
Hér segir frá því hvernig fund-
um okkar Jóns prófessors
Helgasonarfrá Rauðsgili bar
saman í fyrsta, og raunar líka
eina sinn. Að vísu hitti ég
hann á blaðamannafundi í
Reykjavík nokkrum árum
seinna, en þar varaðeins
skipst á örf áum orðum enda
fleiri um hituna og engin að-
staðatil þess að rifja uppfyrri
fund.
Flugfélögin hafa iðkað það
nokkuð um árabil að bjóða
blaðamönnum í kynnisferðir út
fyrir pollinn. í eina slíka för fór
undirritaður, í boði Flugfélags ís-
lands, fyrir rúmum 20 árum. Hún
var mjög fjölmenn miðað við
það, sem slíkar ferðir eru að
öllum jafnaði. Að sjálfsögðu
voru í hópi hinna hamingjusömu
fulltrúar frá Reykjavíkurblöðu-
num, alvörublöðunum, eins og
þau þykjast vera, Útvarpinu og
að auki öllum þeim blöðum, sem
þá voru gefin út á landsbyggð-
inni. Fátt kvenna var í þessari
fylkingu. Ef ég man rétt þá voru
þær aðeins tvær. En þess ber þá
að gæta, að það var miklum mun
fátíðara þá en nú er orðið, að
konur ynnu við blaðamennsku.
Datt
í lukkupottinn
Um þetta leyti stóð blaðaút-
gáfa á Siglufirði með miklum
blóma. Þar voru gefin út hvorki
meira né minna en fjögur blöð,
þó að útkoma þeirra hafi kannski
ekki verið rígskorðuð við
ákveðnar dagsetningar. Eitt
þessara blaða nefndist Einherji.
Ritstjóri hans og eini fasti blaða-
maðurinn var Jóhann Þorvalds-
son, skólastjóri, ágætlega ritfær
og mikill áhugamaður um hvers-
konar mannfélagsmál. Jóhanni
var að sjálfsögðu boðið í förina
en af einhverjum ástæðum gat
hann ekki farið.
Ég hafði um nokkurt skeið ver-
ið Jóhanni innan handar með efni
í blaðið og líklega hefur það verið
ástæðan til þess að hann hringdi í
mig og bauð mér sæti sitt, hvað ég
þáði.
Þetta var á allan hátt ákaflega
ánægjuleg ferð. Var það ekki
hvað síst að þakka fararstjóran-
um, Sveini Sæmundssyni, þáver-
andi blaðafulltrúa Flugfélagsins,
sem undirbúið hafði og skipulagt
ferðina með mikilli fyrirhyggju
og nákvæmni, frá fyrstu mínútu
til hinnar síðustu. Auk þess hitti
ég þarna menn víðsvegar að af
landinu, sem mér þótti fengur að
kynnast, þótt þau kynni væru nú
auðvitað meir í ætt við augnablik-
ið en eilífðina.
Fljótt yfir
sögu farið
Flogið var frá Keflavík með
Gullfaxa eldsnemma að morgni
dags. Stungið var við fæti í Glas-
gow en viðstaðan svo stutt að
ekki þótti taka því að fara út úr
flugstöðinni. Þvínæst var flogið
beint til Kaupmannahafnar. Af
flugvellinum var farið á Palace
hótelið, sem vera skyldi hinn fasti
punktur tilverunnar á meðan
dvalið væri í Kaupmannahöfn.
Til að byrja með munu ein-
hverjir hafa farið út að versla en
með því að mig vantaði hvorki
rakblöð né tannkrem verslaði ég
ekki neitt, en notaði tímann til
þess að glöggva mig á herbergja-
skipan til þess að eiga auðveldara
með að rata á minn bás þegar liði
að háttatíma, hvenær sem það
yrði nú.
Undir kvöldið var farið í boð til
sendiherrahjónanna, Gunnars
heitins Thoroddsens og frú Völu
og síðan á skemmtistaðinn Lorry.
Morguninn eftir var ekið um
borgina og m.a. staldrað við í
húsi Jóns Sigurðssonar. Síðan var
efnt til veislu, þar sem sendi-
herrahjónin voru heiðursgestir.
Af öllu þessu mætti skrifa ítarlega
frásögn og það held ég reyndar að
ég hefi nú gert og birt í Einherja á
sínum tíma. Sú saga verður því
ekki frekar rakin hér nú.
Þvert úr leið
Við upphaf ferðarinnar voru
þeir ekki margir í þessum hópi,
sem ég kannaðist við. Einn skar
sig þó mjög úr að þessu leyti og
það var austfirðingurinn, Krist-
ján heitinn Ingólfsson, kennari
og síðar fræðslustjóri á Austur-
landi. Fundum okkar hafði fyrst
borið saman í Samtökum her-
námsandstæðinga. Seinna hafði
hann bækistöð hjá mér á Frosta-
stöðum þegar hann ferðaðist um
Skagafjörð sem blaðamaður.
Nú var það næst á ferðaáætlun-
inni að þegið skyldi heimboð í
þær frægu Carlsbergsverksmiðj-
ur. Og sem við erum staddir í
Kaupmannahafnarsólskininu ut-
an við hótelið víkur Kristján sér
að mér og segist engan áhuga
hafa á því að heimsækja Carls-
berg gamla. Bjórinn hans sé
ágætur en þau kynni af þessu fyr-
irtæki nægi sér alveg. Nú hafi
hann í hyggju að ferðast nokkuð
á eigin spýtur, vilji ég ekki verða
með? Jú, það vildi ég svo guðs-
feginn, en hver var áætlunin?
- Ætli sé ekki tilvalið að spáss-
éra upp í Sívalaturn, segir Krist-
ján - og svo væri kannski ekki úr
vegi að líta inn í Árnasafn. Nú, ef
tíminn leyfir eitthvað meira þá
getum við tekið það til umræðu
-þegar þar að kemur.
Þessu næst skunduðum við
Kristján á fund Sveins fararstjóra
og spurðum hvernig honum litist
á þessa áætlun.
- Ágætlega, sagði Sveinn, - þið
þurfið bara að vera komnir hing-
að í hótelið á ákveðnum tíma,
sem hann nánar tiltók, - því það
er ekki gott til afspurnar fyrir
Kaupmannahafnarbúa ef blaða-
menn týnast hér, og gangi ykkur
vel. Og með það löbbuðum við
Kristján af stað til að leita að Sí-
valaturni, sem við vissum að átti
að vera einhversstaðar í Kaup-
mannahöfn, en öllu lengra náði
sú vitneskja ekki.
Bankaviðskipti
- Áttu nokkra danska peninga,
spurði Kristján er við höfðum
þrammað stundarkorn eftir
hrjúfri og hörslulegri múrsteina-
gangstéttinni?
- Litla, svaraði ég.
- En íslenska?
- Líka litla. Og öðru vísi hef ég
raunar aldrei getað svarað slíkri
spumingu án þess að segja ósatt.
- Það er þá líkt á komið með
okkur, svaraði Kristján. - Við
verðum að byrja á því að finna
einhvern banka og fá skipt þessu
íslenska aurarusli okkar því við
getum hvenær sem er orðið hung-
urmorða ef við höfum ekkert
nema íslenska peninga. Og
skyndilega snaraðist Kristján
þvert yfir götuna og hrópaði svo
hátt og hressilega, að vegfarend-
ur námu staðar og tóku að glápa
glottandi á þessa útlendu hávaða-
menn:
- Komdu strax, hér er banki,
rétt eins og hann byggist við því
að nú væru síðustu forvöð að
losna við þessa íslensku aura áður
en enginn þjóðflokkur vildi við
þeim líta.
Viðskiptin gengu greiðlega en
hvergi sáum við Sívalaturn. Varð
fangaráð okkar að veifa í leigubíl
því okkur leist ekki á þessa tíma-
eyðslu, og innan skamms blasti
turninn við.
Turngangan
Danir eru mjög stoltir af Sív-
alaturninum sínum og mega vera
það. Turninn er rúmlega 38 m
hár, stendur við eina af hinum
gamalfrægu götum Kaupmanna-
hafnar, Köbmagergade, og er í
tengslum við Trinitatiskirkjuna,
sem Kristján 4. lét hefja byggingu
á árið 1637. Skyldi hún vera stúd-
entakirkja, háskólabókasafnið á
kirkjuloftinu en stjarnfræðistöð í
turninum. Byggingameistarinn
var hinn konunglegi arkitekt,
Hans van Steenwinckel yngri, en
konungur er sjálfur talinn hafa
mjög haft hönd í bagga um gerð
turnsins. Caspar Fincke gerði
gluggana á turnþakið en nemandi
sjálfs Tyge Brahe, Christian
Longomontanus, kom fyrir
stjörnurannsóknastöðinni. Var
þetta ein af hinum fyrstu, opin-
beru stjörnuathugunarstöðvum í
heiminum og var notuð, með
ýmsum breytingum og endurbót-
um að sjálfsögðu, allt til 1861.
Byggingu turnsins var lokið árið
Pétur mikli fór ríðandi upp í Sívalaturn, keisaraynjan akandi en við Kristján gangandi.
1642 eða 5 árum eftir að hún
hófst.
Tröppur eru ekki í turninum,
heldur fetar maður sig bara upp
slátta „brekku". Þessvegiia
reyndist líka Pétri mikla, Rússa-
keisara, auðvelt að ríða hesti sín-
um upp í turninn árið 1716, en
náðug keisaraynjan fylgdi á hæla
honum akandi í skrautvagni með
6 hestum fyrir. Hefur það án efa
verið stórum íburðarmeira ferða-
lag en þessi göngutúr okkar
Kristjáns á þessar sömu slóðir
250 árum síðar.
Þetta fræga mannvirki og út-
sýnið þaðan áttum við Kristján
nú kost á að skoða, einir af þess-
um blaðamannahópi, þótt ýmsir
úr honum hafi sjálfsagt séð hann
áður, af því að Kristján var nógu
frumlegur til að fara sínar eigin
leiðir.
Leitin
að Árnasafni
- Og nú er það Árnasafn, sagði
Kristján.
- Ratarðu þangað? spurði ég.
- Nei, en við spyrjum okkur
bara til vegar. Það hljóta allir hér
að vita hvar Árnasafn er.
Sú varð nú samt ekki raunin.
Við spurðum hvern þann, sem
við mættum. Flestir hristu aðeins
kollinn. Aðrir reyndu að gera
okkur skiljanlegt á mæltu máli að
þeir hefðu enga hugmynd um
þetta fyrirbæri, sem við nefndum
Árnasafn. Nokkrir litu á okkur
með vorkunnlátu vantrúarbrosi
og fóru sína leið. Allt í einu varð
mér litið yfir götuna og hvað sá ég
nú þarna á ferð á gangstéttinni
gegnt okkur? Það mundi þó lík-
lega aldrei vera kunningi minn og
samsýslungi, Jón Margeirsson frá
Ögmundarstöðum, og kominn
með þetta líka stórmyndarlega
alskegg? Jú, ekki bar á öðru.
Vegna umferðarinnar komst
ég ekki í snarheitum yfir götuna
svo ég brá á það ráð, að hrópa í
Jón til þess að missa ekki af hon-
um. En Kristján, sem gat verið
maður langstígur, var horfinn
fyrir næsta götuhorn, kom nú æð-
andi til baka, hélt að ég hefði orð-
ið fyrir árás einhvers óbótamanns
og virtist til alls búinn. Jón kann-
aðist þegar við mig, ég kynnti
hann fyrir Kristjáni og innti hann
eftir Árnasafni. Ekki stóð á svari.
Og Ámasafn, hvers verustaður
virtist ókunnur flestum þeim,
sem á ferli voru í þessari götu,
reyndist þarna örskammt undan.
Jón hefur sennilega grunað að
vissara væri að láta ekki við það
eitt sitja að vísa okkur til vegar,
heldur bauðst hann til þess að
fylgja okkur alveg heim að dyrum
þessa þráða húss. Þar kvöddum
við hann með kærri þökk og
tókum þvínæst að prika okkur
upp eftir húsinu.
Mólið vandast
Að því kom, að við vorum
staddir í einhverskonar forstofu.
Þar sat maður, íbygginn á svip, og
hugaði að blöðum, sem hann
hafði fyrir framan sig. Ég hafði
aldrei áður augum litið Jón próf-
essor Helgason, en þekkti þó
þegar af myndum, að hann myndi
sá maður, sem við stóðum nú
frammi fyrir. Kristján, sem bæði
sakir líkamsvaxtar og andlegs at-
gerfis, var fyrir okkur félögum,
bar þegar upp erindið: Við vær-
um hingað komnir langa vegu yfir
lönd og höf til þess að skoða
Árnasafn. En í því að Kristján
hafði lokið við að flytja þetta
ávarp sá hann bregða fyrir, innan
við glerhurð, kunningja sínum og
starfsmanni á safninu, Stefáni
Karlssyni, og hvarf þegar til fund-
ar við hann.
Jón horfði á mig um hríð upp
undan gleraugunum og sýndist
rnér hann allt annað en blíður á
svipinn. Hafði ég einhverntíma
heyrt að hann ætti það til að vera
illhryssingur hinn mesti og bjóst
nú við hinu versta. Af Kristjáni
vænti ég mér engrar aðstoðar í
þessum vanda því hann var horf-
inn eitthvað inn í húsið með Stef-
áni Karlssyni. Leið mér nú líkt og
gömlum og góðum Skagfirðingi,
sem eitt sinn lýsti aðstöðu sinni í
haustgöngum á Eyvindarstaða-
heiði með þessum orðum: „Ég
var einn á stóru svæði og enginn
næstur mér“.
10 SfÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 25. janúar 1987

tmmmmmmmammmm■
Jón prófessor tók nú til máls og
kvað því fara fiarri að hleypt væri
inn fyrir dyr Árnasafns hverjum
þeim göngumönnum, sem að
garði bæri. Þekkti hann hvorki á
okkur haus né sporð, sér sýndist
jafnvel að við hefðum bragðað
áfengi og væri viðurhlutamikið
að veita viðtöku slíkum slöttólf-
um, sem við sjálfsagt værum.
Úrslltatilraun
Þótt mér sýndust örlög okkar
Kristjáns þegar ráðin að því leyti
sem viðkom Árnasafni fannst
mér lítilmannlegt að hverfa frá án
þess að gefa frekari skýringar á
ferðum okkar. Sagði ég fyrst á
okkur lausleg deili og gat þess
síðan, að við værum hér á ferð í
boði Flugfélags íslands, ásamt
fulltrúum frá flestum fjölmiðlum
á gamla Fróni. Fátt eitt yrði séð í
Höfn á hálfum öðrum degi, en illt
þætti okkur Kristjáni það heim
komnum að þurfa að játa að við
hefðum sniðgengið Árnasafn og
því hefðum við sett för þangað á
okkar fábreytilegu einka-dag-
skrá. Vel mætti vera að glögg-
sýnn maður sæi þess merki að við
hefðum notið veitulla gestgjafa
og höfðinglyndra, þar sem væru
þeir Flugfélagsmenn, en þó vær-
um við Kristján ekki dýpra
sokknir en svo að við hefðum
fremur kosið Árnasafn en Carls-
bergverksmiðjurnar. Ef það á
hinn bóginn væri, af einhverjum
ástæðum, sem sjálfsagt væru góð-
ar og gildar, ekki hægt að fá að
líta þarna inn fyrir dyr, þá væri
ekki annað fyrir okkur Kristján
að gera en að biðjast afsökunar á
ónæðinu og fara. Lauk ég þar
með máli mínu og þóttist mjög
hafa vandað til ræðugerðarinnar,
hver svo sem áhrifin yrðu.
Léttir í lofti
Meðan ég flutti þessa tölu
horfði Jón framhjá mér, óræður á
svíp en bak við sjónglerin þóttist
ég sjá í augum hans bregða fyrir
snöggum glömpum, sem ég vissi
þó ógerla hvernig bæri að skilja.
Svo stóð hann snöggt á fætur - ég
minnist þess ekki að hann segði
neitt og opnaði fyrir mér dyrnar
inn á safnið.
Við vorum komnir inn í Árna-
safn, heimkynni Jóns prófessors
Helgasonar um langan aldur.
Fornhelgar bækur í öllum áttum.
Nokkrir menn að vinnu, þögulir
eins og sú löngu liðna saga, sem
þarna bjó „innan við múrana".
Við Kristján spurðum Jón
Margs. Og hann leysti ekki að-
eins greiðlega úr spurningum
okkar heldur sagði okkur einnig
ótal margt, sem við höfðum ekk-
ert vit á að spyrja um. Þannig
reikuðum við í fylgd Jóns frá
einni hillunni til annarrar langa
hríð.
Af tilviljun varð mér litið á
úrið. Var virkilega orðið svona
áliðið? Jú, reyndar. Tíminn hafði
flogið framhjá örar en okkur ór-
aði fyrir. Vel hefðum við þegið
lengri dvöl með Jóni í þessu must-
eri fornra fræða. Fátt eitt varð
sjálfsagt séð og um of fátt fræðst á
þessum tiltölulega stutta tíma,
sem við höfðum ráð á, en þó
áreiðanlega ótrúlega mikið. Það
áttum við Jóni prófessor Helga-
syni að þakka.
Og hann gerði það heldur ekki
endasleppt við okkur, þessa fá-
vísu förumenn utan af Islandi, því
hann labbaði með okkur lang-
leiðina heim á hótelið, benti okk-
ur á hið markverðasta á leiðinni,
tengdi allt sögunni og lék við
hvern sinn fingur.
- Ætíð skal ég róma þessar við-
tökur, sagði Kristján, þegar við
vorum orðnir einir.
- Þakka skyldi, svaraði ég. -
Fjandinn hafi þá náunga, sem
ekkert eru annað en fleðulætin í
byrjun en bresta svo eins og
morknir rekadrumbar þegar
eitthvað reynir á. Má ég þá held-
ur biðja um menn eins og Jón,
sem kannski eru nokkuð útsynn-
ingslegir í upphafi en svo ekkert
nema alúðin og elskulegheitin
þegar inn úr skelinni er komið.
Heldurðu annars að honum hafi
litist illa á okkur til að byrja með?
- Það skil ég ekki, svaraði
Kristján, - hann hlýtur að vera
meiri mannþekkjari en svo.
- mhg.
Sunnudagur 25. janúar 1987 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 11