Þjóðviljinn - 09.07.1987, Blaðsíða 9

Áriö 1966 misstu Bandaríkjamenn fjórar kjarnorkusprengjur úr B-52 flugvél yfir
Spáni. Þrjár sprengjanna fundust á landi og sú fjóröa í sjónum útifyrir Palomar-
es, og sést hún hér um borð í leitarskipinu.
Skotstöð Títan-2 flaugar í Damascus, Arkanasfylki í Bandaríkjunum eftir slysiö
þann 19. september 1980. Bensín lak úr flauginni niður í skotgryfjuna, það
sprakk og fleygðist kjarnaflaugin nokkur hundruð metra, án þess þó að springa
í loft upp.
American Friends Service Com-
mittee, hafði höfðað á hendur
sjóhernum á grundvelli laga um
frjálsan aðgang að upplýsingum.
Framkvæmdastjóri AFSC, Ian
Lind, hafði komist að tilvist þrig-
gja leynilegra skjala, Navy Weap-
ons Evaluation Facility Report
1070, 1070-1 og 1070-2, þar sem
greint er frá 280 slysum og hættu-
legum atvikum er tengjast kjarn-
orkuvopnum bandaríska sjóhers-
ins á tímabilinu 1965-1977, eða
sem svarar 30 atvikum á ári. Lind
krafðist þess að fá aðgang að
þessum skjölum og eftir fimm ára
málastapp tókst honum að fá alls
98 blaðsíður af rækilega rit-
skoðuðu efni þessara skýrslna
(ein hinna þriggja skýrslna hafði
upphaflega verið 165 síður að
lengd). Allan tímann sem réttar-
höldin stóðu yfir reyndu fulltrúar
sjóhersins allt sem þeir gátu til að
koma í veg fyrir að nokkuð væri
birt af efni skjalanna. Þeir héldu
því ekki einungis fram að allt við-
komandi kjarnorkuslysum yrði
að vera leynilegt, heldur væru
ástæðurnar fyrir slíkri leynd einn-
ig leynilegar.
Eftir að AFSC hafði fengið
slysaskýrslurnar í hendurnar og
gert þær opinberar sneri sjóher-
inn algerlega við blaðinu og 16.
janúar sl. birtu stórblöðin, Was-
hington Post og New York Tim-
es, fréttir þar sem fram kom að
bandaríski flotinn viðurkenndi
ekki bara 380 heldur 630 slys og
hættuleg atvik í meðferð kjarn-
orkuvopna síðustu 20 árin. Tals-
maður flotans lagði hins vegar
áherslu á að enginn þessara at-
burða hefði sett almenning í
hættu, ekki einu sinni sjóliðana.
Hann varaði einnig fólk við að
draga fljótfærnislegar ályktanir
af fjölda atvikanna einum saman,
heldur skyldi það kynna sér málið
í smáatriðum fyrst. Það kald-
hæðnislega er að jafnvel það rit-
skoðaða plagg sem loksins hefur
fengist opinberað gefur almenn-
ingi ekki mikinn kost á að gera
sér fulla grein fyrir eðli og afleið-
ingum slysanna.
Það er vitaö að aðeins tvö af
þessum 630 atvikum eru flokkuð
sem „brotnar örvar“. Árið 1965
datt A-4 sprengiþota með B-43
kjarnorkusprengju fram af flug-
móðurskipi í Kyrrahafið; flug-
maðurinn fórst. Árið 1968 hvarf
árásarkafbáturinn Scorpion með
manni og mús einhvers staðar í
miðju Atlantshafi (árið 1963
sökk árásarkafbáturinn Thresher
undan ströndum Nýja Englands
með 129 manna áhöfn). Eftirfar-
andi atburðir gefa hins vegar
nokkra hugmynd um það sem
bandaríski sjóherinn flokkar
undir hættuleg atvik frekar en
slys:
Flórída 1968: Kjarnaoddur
losnaði af Terrier flugskeyti og
féll tvo og hálfan metra niður á
þilfar freigátunnar Luce þar sem
hún lá við bryggju í Mayport í
Flórída.
Hawaii 1969: 14. janúar 1969
þegar verið var að hlaða Phant-
om þotu vopnum á þilfari flug-
móðurskipsins Enterprise (75
sjómílum suður af Pearl Harbor)
sprakk ein sprengjan með þeim
afleiðingum að eldur kom upp og
miklar sprengingar urðu. 24
menn fórust. Enterprise er kjarn-
orkuknúið og er yfirleitt talið
hafa allt að 200 kjarnorkuspreng-
jur innanborðs.
Holy Loch í Skotlandi 1981:
Þessi atburður átti sér stað í kaf-
bátalægi Bandaríkjanna í Holy
Loch í nóvember 1981. Verið var
að skipa Poseidon eldflaug (með
10 kjarnaodda) úr móðurskipinu
USS Holland um borð í kafbátinn
Los Alamos þegar dráttarspil
kranans aftengdist og 30 tonn
þung eldflaugin féll fimm metra
uns sjálfvirkir hemlar stöðvuðu
hana rétt ofan við skrokk kaf-
bátsins og þar slóst hún hvað eftir
annað utan í síðu móðurskipsins
meðan allir viðstaddir héldu niðri
í sér andanum, stjarfir af ótta.
Við rannsókn kom í ljós að
stjórnandi kranans hafði verið
undir áhrifum vímuefna. Einnig
eru taldar líkur á að sprengi-
kveikur kjarnaoddanna hafi ver-
ið svokallað LX09 sprengiefni
sem þykir svo hættulegt í með-
ferð að notkun þess hefur verið
bönnuð.
ASROC
og mannlegur
breyskleiki
Samkvæmt skýrslum banda-
ríska sjóhersins verða flest slysin,
eða 38%, í tengslum við
skammdræg kjarnorkuvopn um
borð í flugvélum flotans. Næstum
jafnmörg slys, 36%, tengjast
kjarnorkuvopnum um borð í her-
skipum ofansjávar. Flest slysa í
þessum flokki, 24% allra slys-
anna, tengjast ASROC (Anti-
Submarine Rocket) gagnkaf-
bátaflaugu, en þær virðast vera sú
tegund kjarnorkuvopna sem oft-
ast verður fyrir slysum. Þetta er
skýrt með því að ASROC-
flaugum er komið fyrir í nær
öllum gerðum ofansjávarskipa
flotans, allt frá flugmóðurskipum
niður í freigátur og þær eru stórar
og erfiðar í meðferð á skipi sem
veltur í sjógangi. U.þ.b. 16%
slysanna tengjast kjarnorku-
vopnum um borð í kafbátum.
Heistu orsakir þessara slysa
eru raktar til mannlegra mistaka
ogbilanaítækjabúnaði. Mannleg
mistök eru talin helsta ástæðan
fyrir 60% slysanna en hlutur
tæknilegra orsaka hefur farið
vaxandi með árunum. Skýrslurn-
ar sýna að kjarnorkuvopnum hef-
ur nokkrum sinnum verið skotið í
ógáti, t.d. má sjá af línuritum að
slík atvik hafa átt sér stað árin
1965, 1968, 1969 og 1970.
Ástæður slysa eru yfirleitt tald-
ar öllu flóknara samspil mann-
legra, tæknilegra og umhverfis-
legra þátta en fram kemur í þess-
um slysaskýrslum bandaríska sjó-
hersins en segja má þó að hinn
mannlegi þáttur sé ævinlega til
staðar. Mesta ábyrgð bera við-
komandi stjórnendur en geim-
ferjuslys Bandaríkjanna í febrúar
’86 er gott dæmi um það þegar
persónulegur metnaður ráða-
manna verður örygginu yfirsterk-
ari. Þeir menn sem daglega með-
höndla kjarnorkuvopn eru miklu
yngri en almenningur gerir sér
grein fyrir, t.d. er meðalaldur
kafbátaáhafna ekki nema 24 ár.
Starfsumhverfi þessara manna er
langt frá því að vera í samræmi
við það sem almennt eru gerðar
kröfur um, hvort heldur þeir eru
innilokaðir í 68 daga neðansjávar
þar sem hvít og rauð flúrljós eru
hið eina sem táknar mun dags og
nætur, eða þeir sitja saman-
krepptir í herflugvélum. Til-
breytingarleysi þessara starfa,
þar sem „óvinurinn" birtist aðal-
lega sem ljósrák á skjá eða strik á
sírita, reynir oft verulega á
taugarnar.
A árunum 1975-1977 voru
rúmlega 15.000 starfsmenn
Bandaríkjahers sem störfuðu í
tengslum við kjarnorkuvopn
færðir í önnur störf, þar af voru
nærri 6000 manns látnir hætta
vegna ofneyslu áfengis og eitur-
lyfja og tæplega 4000 vegna
líkamlegra og geðrænna vanda-
mála sem talin voru há þeim í
starfi.
Bandaríkjaher fullyrðir, ef-
laust ekki að ástæðulausu, að þar
fái menn betri þjálfun en annars
staðar. Það er hins vegar um-
hugsunarefni að samkvæmt nið-
urstöðum Kemeny-nefndarinnar
svokölluðu, sem rannsakaði
Three Mile Island slysið á vegum
Bandaríkjaforseta, var ónóg
þjálfun starfsmanna ein af mikil-
vægum ástæðum slyssins. Nær
allir þessara manna, eins og obb-
inn af starfsmönnum bandarískra
kjarnorkuvera, höfðu upphaf-
lega fengið starfsreynslu sína um
borð í kjarnorkuknúnum kafbát-
um og herskipum bandaríska sjó-
hersins.
( næstu grein er fjallað sérstak-
lega um kjarnorkuslys og geisla-
virkni á og 'í hafinu.
Flmmtudagur 9. júlí 1987 ÞJÖÐVILJINN - SÍÐA 9