Þjóðviljinn - 12.07.1987, Blaðsíða 8

Stefanía á stefnumóti með forseta
lýðveldisins: Frá vinstri Bjarni Ás-
geirsson, Eysteinn Jónsson, Stefán
Jóhann Stefánsson, Sveinn Björns-
son forseti, Bjarni Benediktsson,
Emil Jónsson og Jóhann Þ. Jósefs-
son. Yst til hægri er Gunnlaugur
Þórðarson forsetaritari.
„„Heildsalastjomin er nú loksins komin“, tilkynnti Þjóðviljinn í
forsíðurfétt þann 4. febrúar 1946. Nú skyldi enginn misskilja
orðalagið þannig að blaðinu væri fagnaðarefni að nýju stjórn-
inni: Ríkisstjórn Alþýðuflokks, Framsóknarflokks og Sjálfstæð-
isflokks. Sósíalistar voru semsagt einir í stjórnarandstöðu á
þingi.
Nú í vikunni tók ríkisstjórn
Þorsteins Pálssonar við stjórnar-
taumunum. Flokkarnir sem að
stjórninni standa hafa ekki starf-
að saman síðan árið 1946. Lýð-
ræðisflokkarnir, eins og þeir köll-
uðu sig þá, hafa semsagt náð sam-
an á nýjan leik.
Aðstæður í íslenskri pólitík
voru um margt ólíkar fyrir fjöru-
tíu árum. Stjórnmálaflokkarnir
voru aðeins fjórir og mun skarp-
ari línur dregnar á milli þeirra.
Þannig var fjölmörgum vald-
amiklum mönnum í mun að
koma í veg fyrir stjórnarþátttöku
Sósíalistafloicksins; einkum og
sér í lagi vegna djúpstæðs hug-
myndafræðilegs ágreinings.
Kratar nutu forystu Stefáns Jó-
hanns Stefánssonar, sem fjand-
skapaðist mjög út í kommúnista,
- ekki síst vegna klofnings flokks-
ins árið 1938. Þá gekk Héðinn
Valdimarsson, varaformaður, til
liðs við Kommúnistaflokkinn og
hafði með sér margan góðan liðs-
mann. Upp úr því var Sósíalista-
flokkurinn stofnaður.
Fyrsti
forsœtisráðherra
krata
Árið 1944 vann Ólafur Thors
það þrekvirki að mynda stjórn
Sjálfstæðisflokks, Alþýðuflokks
og Sósíalistaflokks. Mikil and-
staða var gegn stjórninni í Alþýð-
uflokknum og birtist hún m.a. í
því að Stefán Jóhann tók ekki
sæti í henni. Þessi stjórn, Ný-
sköpunarstjórnin, er jafnan
mærð fyrir atorkusemi og þeir
sem að henni stóðu minntust
hennar með miklum hlýhug.
Uppúr slitnaði hinsvegar vegna
utanríkismála, eftir um margt
gifturíkt uppbyggingarstarf í
landsmálum.
Kosningar fóru fram þann 30.
júní 1946. 52 þingsæti voru til
Slefdníu
Alþýðuflokkur,
Framsókn og
Sjálfstœðisflokkur
hafaáðursetiðí
stjórnum saman.
Fyrstvarþað
„Þjóðstjórnin", 1939,
og síðan Stefanía
1946
skiptanna og hlaut Sjálfstæðis-
flokkur 20, Framsóknarflokkur
13, Sósíalistaflokkur 10 og Al-
þýðuflokkur 9.
Nýsköpunarstjórnin fékk
lausn þann 10. október ’46 og þá
tóku við langar og strangar við-
ræður í alls 117 daga. Til saman-
burðar má geta þess að nú tók
stjórnarmyndun 74 daga og
fannst flestum nóg um.
Ólafur Thors var lengi vel að
baksa við stjórnarmyndun en
varð að gefast upp að lokum. Þá
tók Stefán Jóhann við og tókst
það sem flestum virtist vonlítið -
að mynda meirihlutastjórn. Og
þar með eignuðust kratar sinn
fyrsta forsætisráðherra og þann
eina hingað til í meirihlutastjórn.
Og stjórn Alþýðuflokks, Fram-
sóknarflokks og Sjálfstæðis-
flokks var vitanlega kölluð eftir
forsætisráðherranum: Stefanía.
Afturhaldið leggur
til atlögu
Ráðherrar Stefaníu voru sex
talsins og skiptust jafnt á milli
flokkanna, þrátt fyrir misjafnan
þingstyrk. Þannig hafði það líka
verið í Nýsköpunarstjórninni og
gefist vel. Auk Stefáns Jóhanns
sat Emil Jónsson í stjórninni fyrir
Alþýðuflokkinn og fór með
samgöngu-, iðnaðar- og viðskipt-
amál. Eysteinn Jónsson, Fram-
sóknarflokki, var menntamála-
ráðherra en fór auk þess með
kirkju-, heilbrigðis- og flugmál.
Og Framsókn fékk vitaskuld
landbúnaðarráðuneytið, þá sem
nú; þar settist Bjarni Ásgeirsson
og annaðist orkumálin að auki.
Ólafur Thors tók ekki sæti í
stjórninni og fannst mörgum
skarð fyrir skildi. Bjarni Bene-
diktsson varð hinsvegar
utanríkis- og dómsmálaráðherra
og fór einnig með verslunarmál.
Sjálfstæðismaðurinn Jóhann Þ.
Jósepsson varð síðan fjármála-
og sjávarútvegsmálaráðherra.
Sósíalistum var vitaskuld engin
þægð í þessari nýju stjórn. Þannig
mælti Einar Olgeirsson í umræð-
um á alþingi um stefnuræðu for-
sætisráðherra: „Þessi ríkisstjórn
mun geta lifað góðu lífi á verkum
fráfarandi ríkisstjórnar, líkt og
heildsalarnir lifa góðu lífi á vinnu
þjóðarinnar“... „Vérefumst ekki
um vilja afturhalds þessa til þess
að leggja til atlögu við alþýðu
landsins og leiða aftur atvinnu-
leysi og kauplækkun yfir fólkið".
í stefnuyfirlýsingu Stefaníu var
auðvitað ekki stafkrók að finna
um væntanlegar aðgerðir til að
auka atvinnuleysi og dýrtíð.
Þvert á móti ætlaði stjórnin að
vinna „að því af alefli að stöðva
hækkun dýrtíðar og fram-
leiðslukostnaðar“. Þannig var
gert „samkomulag milli stjórn-
arflokkanna að greiða fyrst um
sinn niður vöruverð af ríkisfé" og
ennfremur átti að reka ríkissjóð
án halla.
Hvað utanríkismál varðaði þá
ákvað stjórnin að „kappkosta að
hafa sem besta sambúð við aðrar
þjóðir og að leggja sérstaka
áherslu á samstarf við hinar
Norðurlandaþjóðirnar". Þá var
og klásúla um það að eitt af höf-
uðverkum stjórnarinnar væri að
„vernda og tryggja sjálfstæði
landsins", - og eru menn væntan-
lega ekki á eitt sáttir hvort Stef-
aníu tækist það. Atburðirnir 30.
mars 1949 eru sennilega minnis-
stæðastir frá lífdögum þessarar
stjórnar.
Hannibal og Gylfi
Sagan á það til að endurtaka
sig. Þannig er nú mest andstaða
gegn stjórn Þorsteins Pálssonar í
Alþýðuflokknum og hefur Kar-
vel Pálmason, þingmaður flokks-
ins, m.a. lýst sig andsnúinn
henni. Þá munu og fleiri þing-
menn Alþýðuflokks vera tvístíg-
andi.
Og árið 1946 voru tveir ungir
menn kjörnir á þing fyrir krata
sem voru lítið hrifnir af Stefaníu.
Þetta voru þeir Gylfi Þ. Gíslason
og Hannibal Valdimarsson. Þeir
sátu hjá þegar greidd voru at-
kvæði um vantraust á Stefaníu og
voru báðir mótfallnir inngöngu
íslands í Atlantshafsbandalagið.
Hannibal átti raunar eftir að auka
raunir Stefáns Jóhanns meira,
með því að fella hann úr for-
mannsembætti árið 1952. En slík
eru jafnan örlög foringja í Alþýð-
uflokknum.
Stefanía sigldi krappan sjó í
efnahagsmálum enda voru timb-
urmenn eftirstríðsáranna að
skella á. Fjárhagsráð var mjög
valdamikið, en leyfi þess þurfti
fyrir nánast allar framkvæmdir.
Hefur Magnús Magnússon lýst
því svo í bók sinni „Ráðherrar
Islands“ að menn hafí ekki einu
sinni, án leyfis frá ráðinu, mátt
byggja kamar utanhúss eða hlaða
vegg umhverfis lóð sína, ef
sementslúku þurfti við! Að hans
dómi hefur ekki ríkt meira ófrelsi
á fslandi á þessari öld en í tíð
Stefaníu.
Utanríkismálin urðu Stefaníu
einnig þung í skauti. Þann 30.
mars 1949 var samþykkt á alþingi
að ísland gerðist aðili að Atlants-
hafsbandalaginu. Mikill mann-
fjöldi var samankominn til þess
að mótmæla þeirri fyrirætlan og
höfðu þeir Stefán Jóhann, Ólafur
Thors og Eysteinn Jónsson látið
þau boð út ganga með fregnmiða
að rétt væri að stuðningsmenn
aðildarinnar fjölmenntu einnig.
Ekki þarf að fjölyrða um þá at-
burði er urðu við þinghúsið þenn-
an dag, en Stefán Jóhann segir í
endurminningum sínum að vel
megi vera að fregnmiði þeirra
þrímenninga hafi verið miður
heppileg ákvörðun.
8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 12. júlí 1987