Þjóðviljinn - 13.10.1987, Blaðsíða 8

Helstu orsakir,
mögulegar
úrbœtur o.fl.
Lei kman nsþan kar
um gróðureyðingu
á íslandi
Steingrímur J.
Sigfússon
alþingismaður
Fyrir nokkru gengust samtök-
in Líf og land fyrir ráðstefnu
um gróðureyðingu og land-
græðslu. Þarna voru flutt 10
stutt erindi. Reið Sveinn Run-
ólfsson landgræðslustjóri á
vaðið en fjármálaráðherrann
Jón Baldvin Hannibalsson rak
lestina. Meðal ræðumanna
var Steingrímur J. Sigfússon
alþingismaður. Fererindi
hanshéráeftir.
Þeim mun meir sem undirrit-
aður veltir ofannefndu viðfangs-
efni fyrir sér, (gróðureyðing og
landgræðsla), þeim mun fleiri
spurningar vakna og þeim mun
fátækari virðast þau svör sem ég
hef komið höndum yfir. Af þess-
um sökum og fleirum verður að
segjast eins og er að mikill hluti
þeirrar fjölmiðlaumfjöllunar og
umræðu sem verið hefur í gangi
um þessi mál undanfarið, hefur
farið ákaflega í taugarnar á mér.
Mér finnst gæta háskalega mikill-
ar tilhneigingar til einföldunar á
flóknu og að mörgu leyti lítt
rannsökuðu máli. Það er jú alltaf
handhægt að finna einn stóran
allsherjar sökudólg í málunum og
vegna þess að forfeður okkar í 20.
eða 30. lið, hitastigs- eða úr-
komubreytingar og margt, margt
fleira eru í raun handan lögsögu
fjölmiðlaréttvísinnar, virðist mér
íslenska sauðkindin ærið oft
gjalda þess hversu handhægt er
að grípa til hennar. Til að fyrir-
byggja strax allan misskilning er
þessu rabbi langt í frá ætlað að
verða allsherjar varnarræða og
aflausn hvað þátt sauðkindarinn-
ar og annarra grasbíta á gróður-
eyðingu á íslandi varðar. Varla
dettur nokkrum heilvita manni í
hug að neita þeim áhrifum, sem
ágangur grasbíta getur haft á
gróður, en megin niðurstaða mín
er hinsvegar sú, að varast beri að
einblína á einn þátt af mörgum,
sem þarna koma til greina. Það er
hið flókna samspil margra ólíkra
þátta, sem við verðum að reyna
að skilja, ef við ætlum að fjalla
um þessi mál af einhverju viti og
það eins þó að slíkt henti eitthvað
miður í hraða nútíma fjölmiðlun-
ar.
Að síðustu vil ég biðja menn að
hafa í huga að hér eru leikmanns-
þankar á ferð. Það er síst af öllu
ætlun mín að hylja þá fræðilegu
yfirbragði, sem þeir stæðu ekki
undir.
Helstu orsakir gróður-
eyðingar á íslandi
Þrír megin orsakavaldar eru
gjarnan taldir fram undir þessari
fyrirsögn. Það eru loftslags- og
veðurfarsbreytingar, áhrif búsetu
og eldvirkni. Ef við lítum nánar á
þessa þætti þá er lítill vafi á, að á
seinni hluta þjóðveldisaldar
kólnar verulega á íslandi og verð-
ur kaldara á ofanverðri 13. og
fram á 14. öld, nálega eins kalt og
á kuldatímabilinu á 18. og 19.
öld.
Þessi kólnun er án efa afdrifa-
rfk vegna þess að hún kemur ofan
í það álag, sem búsetan er tekin
að hafa. Byggðin hafði á þjóð-
veldisöldinni þést og teygt sig
langt inn til landsins. Inn á þau
viðkvæmu jaðarsvæði, þar sem
sennilega hafa verið eðlileg og
náttúrleg mörk skóglendis, kjarr-
og kvistlendis og hálendis-
gróðurs, eins og hann var í
jafnvægi áður en ágangur vegna
búsetu hófst og loftslag versnaði.
Jafnvægið sem var fyrir, við-
kvæmt, hin sígilda barátta upp-
byggingar og eyðingar mátti við
litlu.
í þessu sambandi er vert að at-
huga að það var ekki aðeins beit
búpenings þeirrar byggðar sem
teygði sig til landsins, sem hafði
áhrif. Þau svæði, sem í dag eru
afréttir, meira og minna blásnar,
voru í þá daga heimalönd við-
komandi bæja með tilheyrandi
eldiviðarhöggi, vetrarbeit og öðr-
um ágangi, sem heimalönd verða
fyrir öðru fremur. Því seig fljótt á
ógæfuhliðina.
Um þriðja orsakavaldinn, eld-
virknina, og samspil þess þáttar
við aðra, er erfiðara að fjalla í
almennum orðum. Ljóst er að í
stórgosum hafa einstök héruð og
jafnvel heilir landshlutar orðið
illa úti og landspjöll af þeim
sökum, bæst við önnur. Einnig er
augljóst, að þar sem beit var orð-
in mikil og gróður átti auk þess í
vök að verjast vegna kólnandi
Ioftslags þá var allt endureisnar-
starf í kjölfar gosa erfiðara en
ella.
Ég tel þó að eldvirknin sé frem-
ur léttvæg sem frumorsakavaldur
gróðureyðingar, enda er engin
sérstök ástæða til að ætla að eld-
virkni hafi verið meiri á því tíma-
bili, sem gróðureyðing hefur
staðið, en áður var.
Gerð
berggrunnsins
Það er hinsvegar annar þáttur
jarðfræðinnar, gerð berggrunns-
ins, sem ég held að hafi of lítill
gaumur verið gefinn í þessu sam-
bandi. Þar er aftur rétt að greina
á milli frumorsaka og þátta, sem
haft geta mikil áhrif þegar gróð-
ureyðing er komin af stað. Eng-
um, sem staðið hefur t.d. á mó-
bergshryggnum, sem skilur að
Búrfellsheiði og Hólssand í
Norður-Þingeyjarsýslu, þar sem
mætast ungur berggrunnur gos-
beltisins og hinn gamli tertieri
botn Þistilfjarðarins, getur efast
um hversu afgerandi þessi þáttur
er fyrir gróðurinn. Það er sem ris-
avaxin reglustika hafi verið lögð á
landið. Vestanvið eru urðir og
brunasandar, austanvið grónar
Þistilfjarðarheiðarnar. Hvoru-
tveggja svæðin, austan og vestan
við hrygginn, eru í svipaðri hæð
yfir sjó, á sömu afrétt, á einu
samfelldu beitarsvæði, en hin háa
grunvatnsstaða gerir flatlendi
Búrfellsheiðarinnar að einhverj-
um mesta ljósalykkjuakri
heimsins meðan Hólssandur
nálgast eyðimörk.
Auðvitað eru uppblásturs-
svæði utan gosbeltisins og engar
sannanir fyrir því að gróður þar
hafi verið að nokkru ráði minni
en annarsstaðar fyrir tilkomu
búsetunnar. Hitt sýnist mér
næsta sjálfgefið, að eftir því sem
gróðureyðingin óx og áfok varð
meira hafi gróðri á móbergs- og
grágrýtissvæðunum orðið hlut-
fallslega hættara þar sem jarð-
vegsþykknunin er, við þær að-
stæður, til muna skaðlegri en þar
sem grunnvatnsstaðan er há.
Það er rétt að velta tvennu fyrir
sér í þessu sambandi. f fyrsta lagi
að einhver hringrás, gróður-
þekju, jarðvegsþykknunar, eyð-
8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Þriðjudagur 13. október 1987
Hressir landgræðslumenn á öllum aldri.
ingar og svo gróðurþekju að
nýju, getur að vissu marki verið
fullkomlega eðlileg og náttúrleg.
Hið síðara er þegar að gróður-
eyðing, áfok og umtalsverð jarð-
vegsþykknun er á annað borð
komin af stað, hvort gróðurþekj-
an, við vissar aðstæður, geti þá
hreinlega komist úr jafnvægi ef
svo má að orði komast (eins kon-
ar vítahringur jarðvegsþykknun-
ar og þornunar). Að síðustu má
svo bæta við í sambandi við þenn-
an þátt og samspil við aðra, svo
sem loftslagsbreytingar, að úr-
koma, magn og dreifing eftir ár-
stímum og vindáttum er hér af-
gerandi þáttur enn frekar en hita-
stig.
Mér finnst líka nauðsynlegt að
menn reyni að glöggva sig á þess-
um þætti gagnvart því hvar við
stöndum í dag og með tilliti til
framtíðar. Ég á hér við það t.d.
hvemig breyttir búskaparhættir
og dreifing búsetu hefur breytt
beitarálagi. Enginn vafi er á því í
mínum huga að gróðureyðing
hefur oft átt sér stað í rykkjum
eða stökkum á þeim árum eða
tímabilum, sem allt legðist á eitt í
harðindum. Þegar komu köld ár
eða tímabil, gróður var veikur
fyrir, heyfengur var minni en
gjafarþörfin meiri, beitin var
fastar sótt o.s.frv. Eðlilega var
það heimalandið sem fór sérlega
illa út úr slíkri viðureign. Það er