Þjóðviljinn - 15.11.1987, Blaðsíða 8

Stefán Jón Hafstein
SUNNUDAGSPISTIIl
Góð lii veðurs í
flölmiðlaheiminum
Um bók Stefóns Jóns Hafsteins, Sagnaþulir samtímans
Fyrir tveim árum deildu menn
grimmt um fjölmiðlapólitík hér á
landi. Sjálfstæðisflokkurinn gekk
hart fram fyrir skjöldu og vildi
skera sem mest niður áhrif al-
mannavaldsins (það hét að af-
nema einokun ríkisins á Mogga-
máli). í Reykjavíkurbréfi íjanúar
1985 var höfð uppi mikil
bjartsýni. Þar var hvatt til þess að
ef la stórlega íslenska fjölmiðla
meðíslensku efni. „Þettaverður
ekki gert,“ sagði blaðið, „nema
með því að veita einstaklingum
frelsi til að athafna sig á vettvangi
sjónvarps- og útvarpsrekstrar.
Stóraukin fjölbreytni á því sviði
með þátttöku einkaaðila veldur
því að fólk notar þá frekar ís-
lenska fjölmiðla en þá erlendu."
Eins og menn vita hefur spáin um
fjölbreytnina og dagskrárnar ís-
lensku, sem aukin samkeppni
einkaaðila átti að tryggja, ekki
ræst. Öðru nær. Og það hefðu
menn reyndar átt að vita hefðu
þeir haft nennu á að skoða fróð-
leik sem þann er Stefán Jón Haf-
stein reiðirfram í myndarlegu riti
sem Mál og menning hefurgefið
út og heitir „Sagnaþulir samtím-
ans- Fjölmiðlar á öld upplýs-
inga“.
í góðar þarfir
í fyrsta hluta þessarar bókar ei
fjallað um fjölmiðlun sem „iðn-
vædd boðskipti". f þeim næsta
segir frá fjölmiðlum á markaði,
frá valdi auglýsinganna, fjölmiðl-
asamsteypum og fleiru. í þriðja
hlutanum er fjallað um opinbera
fjölmiðlastefnu -ríkisvald og fjöl-
miðla. í síðasta hlutanum er það
skoðað, hvað ný boðskiptatækni
á „öld upplýsinga" hefur í för
með sér.
Þetta stóra rit (á fjórða hundr-
að síður) kemur í góðar þarfir.
Það flytur miklar upplýsingar um
líf og tilveruskilyrði fjölmiðla,
um þann ramma sem þeim er
settur af peningavaldi eða ríkis-
valdi, um fjölmiðlastefnu sem
kenna mætti við markaðshyggju
eða ríkisforsjá og svo tillbrigði
þar sem reynt er að setja saman
einskonar blandað fjölmiðlahag-
kerfi. Og Stefán Jón hefur ekki
látið við það sitja að sanka að sér
miklu efni, hann skoðar það
vandlega og með gagnrýnu hug-
flestra með sitt erindi og sinn
fróðleik. En framsetning hans
tekur of oft, of mikið mið af þeirri
golfrönsku sem tíðkast í heimi
fjölmiðlafræða, auk þess sem full
mikið verður um ítrekanir og
málalengingar. Bókin hefði grætt
láta til sín heyra í fjölmiðlaheimi
heldur þjappað valdi saman á æ
færri hendur (blaðadauði, fjöl-
miðlasamstey pur).
Áhugi auglýsenda á efnuðum
lesendum ræður meiru um líf og
dauða blaða en vinsældir og út-
á samþjöppun og einbeittri við-
leitni til að halda hugtakaflóðinu
í skefjum.
En semsagt: Við snúum ekki
aftur með það, að þetta er hið
nytsamlegasta rit. Það er blátt
áfram fróðlegt, sem fyrr segir, og
það kemur ekki síst að haldi við
að slátra allskonar ranghug-
myndum um fjölmiðla, til dæmis
þeim sem fyrst var á minnt - að
fleiri fjölmiðlar tryggi aukna fjöl-
breytni - og svo við það að berja á
sjálfumgleði fjölmiðla, sem er að
verða einna mest lýjandi ein-
kenni samfélagsins.
Ekki frjólsir,
ekki óhóðir
Til dæmis:
Fjölmiðkar eru hvorki frjálsir
né óháðir valdakerfi hvers
þjóðfélags (sem þarf þó alls ekki
að þýða að þeir hvorki æmti né
skræmti þegar á heildina er litið).
Fólkið fær ekki „það sem fólk-
ið vill“ heldur það sem auglýs-
endur vilja kaupa. Þetta á ekki
síst við um sjónvarpsefni - rakin
eru dæmi af því hvernig hætt er
við gerð sjónvarpsþátta, ekki
vegna þess að mögulegir áhorf-
endur hafi eitthvað um þá að
segja, heldur vegna þess að
auglýsendum líst ekki á blikuna.
Meðal annars sakir þess að þeir
vilja forðast það að vara þeirra
tengist umdeildum hlutum.
Ahrif fjölmiðla eru illmælanleg
en virðast fyrst og fremst ganga í
þá átt að staðfesta ríkjandi hug-
myndir og viðhorf. Þeir eru - og
þá ekki síst sjónvarpið - íhalds-
samir, þeir vanrækja minnihluta-
hópa (ekki af illvilja heldur skv.
eðli sínu og fjármálaramma),
þeir hvetja ekki til endurmats á
einu né neinu.
Þróun tækninnar hefur ekki
eflt möguleika fleiri aðila til að
breiðsla. (Fróðlegt dæmi er tekið
af breska vinstriblaðinu Daily
Heraid sem fór á hausinn 1964 og
hafði þó helmingi meiri út-
breiðslu en blöð eins og Times og
Financial Times samanlögð.)
Fjölgun fjölmiðla og sam-
keppni þeirra í milli leiðir ekki til
meiri fjölbreytni heldur til þess
að meira er á boðstólum af því
sama. Staðreynd sem menn hafa
verið að reyna á eigin skinni hér á
íslandi eftir að útvarpslögum var
breytt í hitteðfyrra.
Hvert skal halda?
Svo mæti lengi áfram telja.
Höfundur er ekki sérlega trúaður
á forsjárhyggju eða blessun ríkis-
afskipta - en hann vill að opin-
berir fjölmiðlar og þeirra stefna
séu viðleitni til að bæta upp van-
kanta einkafjölmiðla á markaði.
Hann rekur dæmi úr austri og
vestri og af íslandi um erfiðleika
á að koma upp þeirri opinberri
stefnu í fjölmiðlamálum sem dug-
ar, sem hjálpi upp á málfrelsi sem
er meira en orðið tómt og tryggi
skilvirka menningarstefnu án
þess að „Stóri bróðir“ geri sig of
breiðan með sinni pólitísku tilætl-
unarsemi. Stundum er engu lík-
ara en þessir erfiðleikar vaxi höf-
undi svo mjög í augum að hann sé
að því kominn að leggja árar í
bát. Kannski ekki nema von - svo
mörgum þversögnum er líf fjöl-
miðla bundið og svo ört breytast
forsendur í þeirri tæknibyltingu
sem nú stendur. En hitt er ljóst,
að með riti þessu er mjög brýnt
fyrir mönnum að eftir er enn
þeirra hlutur. Það verður að
finna svör við þeirri þróun sem
hefur verið að auka vald auglýs-
enda yfir fjölmiðlum (málið er
ekki það endilega að einstaka
auglýsendur reyni að kúga til-
tekna fjölmiðla, þótt það komi
oft fyrir. Heldur skiptir það
8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 15. nóvember 1987
Meiri samþjöppun
Þetta rit hefur sína galla. Höf-
undur vill vafalaust ná til sem
arfari. Hann veltir einnig fyrir sér
möguleikum á að móta fjölmiðl-
astefnu sem losi okkur undan
valdi því sem einkaaðilar kaupa
sér og svo undan opinberri rit-
skoðunaráráttu, opnar nokkrar
dyr sem þangað vísa - en hikar
heldur ekki við að viðurkenna
hve erfitt er að móta fjölmiðla-
stefnu sem stenst lýðræðislega
kröfugerð.
mestu, hvernig auglýsingakerfið í
heild mótar fjölmiðlaheiminn).
Það verður að finna svör við
þeirri þróun sem afhendir fjöl-
miðlarisum (fyrst og fremst
bandarískum) í auknum mæli
forræði yfir heimsbyggðinni og
jyðileggur möguleika þjóðríkja á
að fylgja fjölmiðlastefnu sem þau
móti á eigin forsendum.
Áhrif fjölmiðla
Stefán Jón Hafstein lætur þess
getið á einum stað að áhrif fjöl-
miðla og fjölmiðlaefnis á skoðan-
ir og hegðun samfélagsins liggi
„utan við meginvettvang þessar-
ar bókar“. Hann hefur það m.a.
sér til afsökunar að þessi áhrif séu
svo margþætt og erfitt að klófesta
þau, einangra þau frá öðrum
áhrifsvöldum. Engu að síður
hefði verið gaman að nota þetta
rit, sem er stórt orðið hvort sem
er, til að greina frá ýmsum hug-
myndum og kenningum sem uppi
eru um þessa hluti. Og þá ekki
bara allþekktum deilum um áhrif
ofbeldis í sjónvarpi og því um
líku. Það hefði verið býsna gam-
an og ómaksins vert að segja les-
endum frá hugmyndum sem uppi
eru um hin sérstæðu og um margt
einstæðu áhrif sjónvarps til lang-
frama. Um sjónvarp sem vitund-
arbreyti, tæki sem breytir sjálfum
móttökuskilyrðum persónu-
leikans svo mjög, að spurningar
um góða eða vonda dagskrá
verða lítilvægar, eða skipta
a.m.k. miklu minna máli en
menn hafa haldið.
En það er víst ókurteisi að
fjalla um það sem ekki er í bók.
Svo sannarlega er hægt að segja
meira en nóg um það sem í henni
er.
ÁB
ÁRNI
BERGMANN