Þjóðviljinn - 15.11.1987, Blaðsíða 17

HUGVEKJA UM DAG
Einar Már Jónsson skrifar
í sumar héldu Akureyringar
upp á hundraö og fimmtíu ára
afmæli bæjarins meö miklum
fagnaði, og létu þáglaðbeittir
hugsjónamenn niöurrifsns sitt
ekki eftir liggja, heldur
minntust þeir þessara merku
tímamóta meö því að eyði-
leggja stórt og glæsilegt timb-
urhús, svonefnt „Snorrahús",
sem prýtt haföi höfuðstað
Norðurlands í níutíu ár. Þar
sem ég erekki kunnugur Ak-
ureyri, get ég ekki sagt hvaða
stöðu þetta hús hafði í bygg-
ingarsögu bæjarins. En af lík-
um má samt ráða, að það hafi
ekki verið talið meðal merk-
ustu timburhúsanna frá fyrri
tíð við Eyjafjörð, því að þau
munu nú spöruð svo eitthvað
sé til að eyðileggja á tvö
hundruð ára afmælinu, en þó
var það nægilega mikilvægt til
að hugsjónamönnum þætti
nokkur hátíðabrigði í að rífa
það til grunna á þessari sér-
stöku stund. Af myndum mátti
líka sjá, að húsið hefði verið
stílhreintog vel byggt, og kom
þetta ekki síst Ijóslega fram í
fréttamynd af sjálfu niðurrif-
inu, sem sjónvarpað varyfir
allan landslýð, svo enginn
þyrfti að fara í grafgötur um að
niðurrifið skyldi blífa.
Eitt var þó sérlega athyglisvert
í þessari fréttamynd: meðan öfl-
ugar vinnuvélar hömuðust á
„Snorrahúsi“ og sérstakri kúlu
var beitt til að brjóta niður sterka
burðarása og traust handbragð
fyrri kynslóðar, birtist fulltrúi
Akureyrarblaðsins „Dags“ skæl-
brosandi á skjánum til að útskýra
ogréttlæta eyðilegginguna. Rakti
hann í nokkrum vel völdum orð-
um, að það hefði orðið allt of
kostnaðarsamt að breyta þessu
gamla húsi, þannig að þar mætti
koma fyrir ritstjórnarskrifstofum
„Dags“, - hefðu þær fram-
kvæmdir verið jafn dýrar og að
rífa timburhúsið og byggja nýtt
húsnæði fyrir blaðið á lóðinni.
Því hefði það ekki verið neitt á-
litamál, að „Snorrahús" ætti að
snauta burt af yfirborði jarðar
fyrir nýtískulegri Dagshöll. Hvað
sem öðru líður var fulltrúi blaðs-
ins greinilega hæstánægður með
þessa röksemdafærslu, og leit út
fyrir að þessi stund, þegar
niðurrifs-kúlan hafði, ef svo má
segja, síðasta orðið, væri honum
alveg sérstakur gleði-dagur.
Belgdi hann sig út á skjánum eins
og hann væri í þann veginn að
segja þá setningu, sem Skakspjót
leggur hetjum sínum stundum í
munn, þegar þær eru búnar að
brytja í spað illvígan óvinaher og
jafna kastala við jörðu: „The day
is ours“.
Eigi að síður er nokkur and-
vaka til þess gerandi að hugleiða
þessa röksemd, enda vildi svo til
að skömmu eftir þessa atburði
bar aðra útgáfu hennar á góma. í
umræðum á bókmenntahátíðinni
benti Robbe-Grillet á, að miklar
breytingar hefðu nú orðið á bók-
sölu. Áður fyrr var upplagi hverr-
ar bókar einfaldlega staflað upp í
einhverja skemmu, og ef hún
seldist hægt var hún þeim mun
lengur á markaðnum, stundum
áratugum saman. Svo gerðu ung-
ir og atorkusamir útgefendur,
þrautmenntaðir í viðskiptafræði,
hagfræði, rekstrarfræði, og
rekstrarhagfræði og væddir öllum
hugsanlegum og óhugsanlegum
tölvubúnaði, þá óvæntu uppgötv-
un, að það sem menn höfðu áður
talið að væri nánast ókeypis - að
láta bókastafla standa úti í homi í
geymslu - kostaði í rauninni al-
veg svimandi háar upphæðir. Var
þá tekið til við að reikna, og ef
bók seldist ekki nógu ört að dómi
einhverrar tölvu, var upplagið
samstundis eyðilagt til að stöðva
þennan mikla fjáraustur, og
hvarf bókin þá að sjálfsögðu
mjög fljótlega af markaðnum.
Sagði Robbe-Grillet, að vegna
þessarar nýbreytni gæti engin
bók lengur hlotið sömu örlög og
skáldsaga hans sjálfs „Afbrýði-
semin“, sem seldist sáralítið í
fyrstu en „fann svo smám saman
lesendur sína“, eins og hann orð-
aði það, og náði þá að lokum
góðri sölu. Fengju slíkar bækur
ekki framar tækifæri af þessu
tagi: tölvan dæmdi þær til dauða
áður en væntanlegir lesendur
hefðu haft tíma til að átta sig. Því
væru ekki á markaðnum hverju
sinni nema þær bækur sem les-
endur vissu um og sýndu áhuga, á
sama hátt og ekki eru á boðstól-
um aðrar tegundir af tækjum og
slíku en þær sem svara stundleg-
um kröfum, - og væri ekki lengur
að finna í bókabúðum falda fjár-
sjóði sem biðu síns tíma. Þótt
Robbe-Grillet fýndist ástandið
slæmt í heimalandi sínu Frakk-
landi, taldi hann að það væri þó
einna verst í Svíþjóð og nefndi
sem dæmi, að sex mánuðum eftir
að Samuel Beckett fékk bók-
menntaverðlaun Nóbels hefði
upplag bóka hans verið eyðilagt
þar í landi, vegna þess að salan
var ekki nógu ör samkvæmt út-
reikningum tölvunnar. Sara Lid-
man var viðstödd, þegar franski
rithöfundurinn skýrði frá þessu,
og tók hún undir orð hans.
Um þá merku hagfræðikenn-
ingu, sem þessir nýju viðskipta-
hættir útgefenda og bóksala
býggjast á, mætti segja margt og
mikið. Ef hún er rétt, varpar hún
t.d. alveg nýju og óvæntu ljósi á
Islandssöguna. Við því má nefni-
lega búast, að reikningsaðferðir
rekstrarhagfræðinganna tölvu-
væddu á geymslukostnaði bóka
sýni einnig, að fyrst traustir út-
gefendur hafa ekki efni á því nú á
dögum að geyma bækur í fáein
ár, hljóti það að hafa valdið oss
íslendingum stjarnfræðilegum
útgjöldum að þurfa að hýsa allan
þennan ógnarlega sæg af skinn-
bókum, pappírshandritum,
Eddum, dróttkvæðum, fornbréf-
um, sögum, hómilíum, libris &
codicibus og það öldum saman.
Skyldi þetta mikla fjártjón ekki
hafa átt sinn þátt í efnahagslegri
hnignun landsmanna á einveld-
istímanum og örbirgðinni sem
breiddist út, - ekki síður en at-
ferli danskra kaupmanna, sem
lögðu sig hvort sem var í hættu
við að færa oss lífsnauðsynjar yfir
úfinn Ballarsjó? Ég er ekki í vafa
um að ýmsir hagfræðingar í takt
við tímann væru reiðubúnir til að
kemba margan fáfarinn afrétt
heimildanna til að smala saman
rökum fyrir slíkri sagnfræðikenn-
ingu, og sennilega ekki heldur
hörgull á athafnamönnum til að
styðja rannsóknir af því tagi.
Ættu hagfræðingarnir vafalaust
einnig létt með að útskýra, að
handritasöfnun danskra konunga
hér á landi hafi eiginlega verið
efnahagsráðstöfun til að losa
landsmenn við þennan skelfilega
kostnað og stuðla þannig að bætt-
um hag þeirra. Loks væri það
eðlilegt framhald af þessum
fræðilegu hugleiðingum, að tekið
yrði til umræðu hvaða bjargráð
væru vænlegust nú, þegar það
sem eftir er af handritunum er
komið til föðurhúsanna á ný, svo
að landsmenn sliguðust ekki af
útgjöldunum í annað' sinn og
hægt væri að nota peningana í
þarflegar framkvæmdir.
En þessi hagfræðikenning nær
ekki aðeins til bóka, heldur er
rétt að líta á hana í enn víðara
samhengi, og er þá aftur komið
að orðræðum fulltrúa „Dags“ á
skjánum með kúluna leikandi
listir sínar í baksýn. Bæði rök-
semdir hans, svo og röksemdir
þeirra útgefenda sem senda
bókaupplög boðleiðina niður í
pappírskvörnina eru nefnilega
tilbrigði við sömu grundvallar-
hugmynd. Hún er fólgin í því að
reikna kostnað ekki eftir raun-
verulegum útgjöldum heldur
með því að bera saman það
ástand sem fyrir hendi er og svo
eitthvert allt annað ástand sem
menn ímynda sér að gæti verið,
og gefa menn sér þá tvennt um
leið: að þetta ímyndaða ástand
geti verið til staðar eins og menn
hugsa sér það, og svo að einhver
tengsl séu milli raunveruleikans
og hins sem er að ráfukertast í
heilabúinu, þannig að þetta
tvennt sé sambærilegt og árekstur
þess réttlætanlegur og jafnvel
nauðsynlegur. Er þessi saman-
burður ekki ósvipaður hugsana-
gangi lafðinnar sem uppgötvaði
við lestur myndskreyttra gleði-
sonnetta eftir Aretino hinn að-
ferðafróða hvers hún hefði farið á
mis við að vera gift Englendingi
en ekki ítölskum lassaróna og
heimtaði skilnað frá manni sínum
og gildar miskabætur.
Eins og dæmi ensku lafðinnar
sýnir hefur þessi hagfræði-
kenning þann ágæta kost, að hún
leyfir ímyndunaraflinu að leika
laflausum hala. Það er hægur
vandinn að meta á þennan hátt
hvort það borgi sig að hafa bækur
á lager með því að reikna út hvað
geymsluhúsnæðið myndi gefa í
aðra hönd ef því væri breytt í spil-
avíti, eða ákveða örlög gamalla
timburhúsa með því að áætla
hvað kosta myndi að breyta þeim
í eitthvað annað, sem þau voru
engan veginn gerð fyrir og væri
betur komið hvar sem er annars
staðar. En þessum leik mætti svo
sem halda endalaust áfram. Það
mætti ræða vandamál kristni-
halds á íslandi á grundvelli út-
reikninga á því hvað myndi spar-
ast við að láta sýslumenn taka að
sér prestsstörfin í hjáverkum.
Það mætti taka til athugunar
hvort landbúnaður borgaði sig
eins og hann er nú stundaður,
miðað við þær tekjur sem raka
mætti saman ef kýrnar mjólkuðu
brennivíni. Það mætti velta fyrir
sér orkuneyslu þjóðarbúsins og
miða við það ástand sem væri í
þeim málum ef Mörlandar lægju í
vetrardvala frá nóvember og
fram í febrúar.
Umræðuefni af þessu tagi hafa
samt ekki verið mikið á dagskrá
að undanförnu, og er það
kannske ekki furða. Þessari
merku hagfræðikenningu, sem
hér hefur verið fjallað um, fylgir
nefnilega sú jafn merkilega tak-
mörkun, að henni er yfirleitt ekki
beitt nema þegar verið er að fást
við einhverja þá hluti, sem fá
gildi sitt ekki af efninu einu sam-
an, heldur því sem er fyrir utan
það, list, hugmyndum, sögu,
minningum og þar fram eftir göt-
unum. Um leið og glaðbeittum
forkólfum eyðileggingarinnar
finnst að þetta sé fyrir þeim er
gripið til kenningarinnar: þá er
hún sem sé notuð til að halda
dóms-dag yfir hverju því sem
kallast menningarverðmæti, til
að láta dags hríðar spor svíða það
burt af yfirborði jarðar. Skyldi
kenningin yfirleitt hafa verið
gerð til annars?
e.m.j.
^prne
m ofa-
lnnm
iceoalt
tmmnt-
nflmta
titfui
Éðturta'
öfttmt s,
art:am4
qjprEtcc \
3 cgtota*:1
annorc* %
'«i\
-\
n-tmmt
iMntctp
jnis no< j
jabolao-"
tttotlttti-
lonatoré
i^Uugu
\.Dtup:ut ntttca rarcuara?. jh
ötligmffnnt Itgtrit-íiaat m
Impta mttUtgitgut nó m tt
tcáíótfa toamtcftrltO ftattm
pnrifltmt snttíEta ttftEifuú 1
uaumtJnapurt paiBbílf U
ratolt fn
ptautDt
aDfrituDa
m ant i Dtfnt
intdltgtnt
pruDmnt i
V .-
•.":í>
öð tcuDttattonÉ Dorinnt
tt tuDtttö i tquttatÉrut tmir
aftuuaitt aDoltftmn fnmn
Itriue. ^LuDtÉo faptre fopiri
mtdligto gutrmarin pjffiDt
aDutcttt parabolam tt mtn
ntmmtdBfapimriu i mtgii
,®ram Dttt pnnptú foptrnt
riatu atq; Ooririnam ftulri l
JuDi&U tnt Dtíripdmá prit
Drarittaoi
iiiiM
Sunnudagur 15. nóvember 1987 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 17