Þjóðviljinn - 28.02.1988, Blaðsíða 5

Hin „viðkvœmu" tímabil sovéskrar sögu og glasnost samtímans
„hættulegrar einokunar ríkis-
kerfisins á öllum sviðum mann-
lífs“. Allt varð þetta til þess að
hugmyndir Marx, Engels og Len-
íns um „sósíalíska sjálfstjórn
fólksins“ hafi verið hafnað og
einokun valdsins hafi leitt til þess
að stjórnmálum var útrýmt - og
uppi stóðu menn með geðþótta-
stjórn sumra og pólitískt áhuga-
leysi og vanmátt hinna. Þetta
kom svo m.a. í veg fyrir að hægt
væri að stjórna efnahagslífinu
með aðferðum sem dugðu,
stöðnun og spilling breiddu úr
sér. Og í leiðinni vitna höfundar í
Lenín sem spáði því að „ef
eitthvað verður okkur að falli, þá
er það þetta: að kommúnistar
verða sjálfumglaðir skriffinnar".
Fólkið og valdið
Sem dæmi um það á hvaða
brautum umræðan er nú í Sovétr-
íkjunum skal vitnað í þessi um-
mæli Kíseljovs:
„Til varð dýrkun hins sósíal-
íska ríkis, sem byggt var upp á
bröttum mannvirðingastiga: þeir
sem stjórnuðu urðu óháðir þeim
sem þeir stjórnuðu. Undirgefni
þegnanna tengdist alræði stjórn-
enda. Þörfin fyrir aga úrkynjaðist
í allsherjarstýringu á mannlegum
þörfum, m.ö.o. í herskálaaga í
samfélaginu. Einsog aðalpersón-
an í einni af sögum Platonovs tók
valdið að móta og koma á „for-
sendum þess að manneskjan glati
persónuleika sínum með það
fyrir augum að hún endurfæðist
sem algjör þegn sem fylgir lög-
boðaðri hegðun við allar aðstæð-
ur mannlífsins."
Og í framhaldi af þessu talar
Kiseljov m.a. um ótta valdha-
fanna við fjöldann, sem leiddi til
þeirrar „ógnastjórnar" sem ekki
var lengur hægt að losna undan
meðan Stalín lifði.
Hvenœr er maður
andsovéskur?
Þegar greinar af þessu tagi eru
lesnar, verður lesandinn feginn
því að sovétmenn skuli hafa hrist
af sér slen hins andlega dauða,
sem fyrir fáum árum gerði sig lík-
legan til að svæfa endanlega alla
pólitíska hugsun í landinu. Hann
telur sig líka vita að enn sé margt
til sem menn treysta sér ekki til
að glíma við og þá helst nokkrar
grundvallarspurningar sem
tengjast sjálfu einsflokkskerfinu.
Þær þverstæður dró Gorbatsjov
sjálfur upp fyrir nokkru þegar
hann svaraði spurningum um
„takmarkanir glasnost". Hann
sagði að glasnost og sú gagnrýni
sem henni fylgdi væri góð meðan
hún styrkti sósíalismann í
landinu, en enginn mætti nota
glasnost til að vinna gegn sósíal-
ismanum. En þá er enn sem fyrr
eftir hin gamla spurning: hver á
að skera úr um það hvenær
gagnrýni er „jákvæð" eða „nei-
kvæð“? Grein margnefnds Kís-
eljovs hefði fyrir aðeins þrem
árum verið talin andsovésk og
líklega refsisverð ef henni hefði
verið smyglað úr landi og hún
birst - til dæmis í því góða blaði
Þjóðviljanum. En nú er þessi
blöð á borð við þá sem að ofan
var til vitnað. Og hvað sem menn
vilja um þær skilgreiningar segja
sem þar koma fram, þá er það víst
að í þeirri endurskoðun sové-
skrar sögu sem nú fer fram er
miklu lengra gengið en nokkru
sinni á dögum Khrúsjovs.
Þetta kemur m.a. fram í því að
búið er að veita ýmsum helstu
sakborningum réttarahaldanna
illræmdu uppreisn æru - og er
þeirra frægastur Nikolaj Búkhar-
ín, maðurinn sem samdi „Stafr-
ófskver kommúnismans" handa
aðstandendum og vinum
rússnesku byltingarinnar, mað-
urinn sem Lenín kallaði „eftirlæti
flokksins“. Þetta kemur fram í
því, að ekki er aðeins talað laus-
Íega um einhvern hóp kommún-
ista sem urðu fyrir skakkaföllum
heldur beinlínis um tortímingu
verulegs hluta bændastéttar,
menntamanna og samherja Len-
íns. Ekki um „frávik frá sósíal-
ísku réttarfari“ heldur um „ógn-
arstjórn ríkisvaldsins". Og það er
á mun hreinskiptnari hátt en áður
talað um afleiðingar stalínskra
stjórnarhátta á þjóðfélagið í
heild.
Einokun valdsins
Þegar rætt er (t.d. í þeirri grein
frá APN sem áðan var vitnað til)
um ástæður fyrir því að svo fór
sem fór í Sovétríkjunum á tíð Sta-
líns, þá er sumpart haldið áfram
með ýmislegt sem áður var á lofti
haldið. Það er minnt á það meðal
annars, að rússneskur almenn-
ingur var fáfróður (ólæsi mikið)
og „vanur að hlýða harðstjórn1', á
skort á lýðræðishefð í landinu, á
hættur utan frá. En þessa hluti
hafa margir látið sér nægja til að
réttlæta allt sem í Sovétríkjunum
gerðist. En hér bætast við útskýr-
ingar sem sovéskir höfundar hafa
áður forðast. Til dæmis segir fyrr-
nefndur Kíseljov að rússneska
kommúnista hafi leikið grátt
„trúin á Staðleysuna" sú útópíska
von að „þjóðnýting framleiðslu-
tækjanna mundi með sjálfvirkum
hætti tryggja hið mikla stökk frá
„ríki nauðungar til ríkis frelsis-
ins". En þetta hafi svo leitt til
feikilegrar þenslu miðstýrðs
valds yfir framleiðslunni og
Stalín með samstarfsmönnum: geðþótti valdhata, réttleysi og sinnuleysi þegnanna.
grein semsagt jákvætt framlag til
betra lífs og láti guð gott á vita.
En hvort ofan á verður er háð því
að einmitt Míkhaíl Gorbatsjov
situr í sessi Brezhnevs og Stalíns í
Kreml. Því miður.
Nauðsyn
umrœðunnar
Fyrr í þessari samantekt var að
því spurt, hvers vegna glasnost
fylgir þessi nýja umræða um Stal-
ín. Astæðurnar eru nokkrar.
Sumpart rennur mönnum blátt
áfram blóðið til skyldunnar: þeir
sem urðu „fangabúðaduft og
aska" á dögum Stalíns áttu sér
vini og fjölskyldur sem ekki vilja
að þeir falli í gleymsku og dá og
eiga nú meira undir sér en áður. I
annan stað þurfti Gorbatsjov að
kveða niður vissa hjátrú á Stalín
sem mjög var farin að láta á sér
kræla meðal alþýðu manna á
seinni árum Brézhnévs. Fyrir fá-
fræði sakir og þagnar höfðu menn
„gleymt" glæpaverkum Stalíns en
trúðu á hinn sterka mann -ef
náungi eins og Stalín væri uppi
nú, þá mundu hinir háttsettu og
spilltu ekki þora að haga sér eins
og þeir gera, hann mundi kreista
úr þeim ósiði með sinni járnk-
rumlu. Þetta heyrðu menn einatt
bæði hjá gönmlum Stalinistum og
hrekklausu alþýðufólki og ekki
vanþörf á að kveða slíka þrá eftir
nýjum járnkarli niður með upp-
lýsingum um það, hvaða verði
„aginn" var keyptur. í þriðja lagi
er litið svo á, að stjórnarfar Sta-
líns hafi breytt byltingarsamfé-
laginu sovéska með svo rót-
tækum hætti, að ekki verði upp úr
því feni brölt nema að rífa niður
það sem að mönnum var haldið
áratugum saman um efna-
hagsmál, réttarfar, menningu og
fleira. Og enn má á það minna,
að margir þeirra sem taka vel
undir perestrojku og glasnost hjá
Gorbatsjov telja ástandið í So-
vétríkjunum mjög tvísýnt, óttast
að breytingastefnan verði kveðin
niður með einum eða öðrum
hætti. Það er því liður í baráttu
þeirra gegn því að svo illa fari að
þeir reyna að ganga sem lengst í
að afhjúpa stalínismann eins og
hann leggur sig - í þeirri von að
hægt verði að komast svo langt
bæði á þeirri braut og öðrum að
ekki verði aftur snúið.
pra rettarnöidunum illræmdu I Moskvu: nu tala sovóskir höfundar um tortlmingu mikils hluta bænda, menntamanna o
samstarfsmanna Lenins.
lyfta honum aftur á stall (með því
að mæra hann sem herstjóra í
styrjöldinni við Hitler) æ meira
áberandi.
Miklu lengra gengið
En svo kom Gorbatsjov til
skjalanna með sinn áróður fyrir
viðreisn efnahagslífsins og opnari
umræðu. Og hann telur bersýni-
lega að ekki verði fram sótt á
þeim brautum án þess að taka
fortíðina til bæna. Því eru nú
skrifaðar greinar margar í sovésk
Sunnudagur 28. febrúar 1988 ÞJÓÐVILJiNN - SÍÐA 5