Þjóðviljinn - 28.02.1988, Blaðsíða 19

Dr. Stefán Aðalsteinsson búfjárfrœðingur
Líffrœðilegur
uppruni íslendinga
Athugasemáirog skýringarvegna ritáóms Einars Más Jónssonar
um ritið íslensk þjóðmenning, tyrsta bindi
Túlkun er hafnað
- ekki tölum
Einar Már Jónsson skrifar yfir-
gripsmikinn og fróðlegan ritdóm
í Sunnudagsblað Þjóðviljans 21.
febrúar sl. um fyrsta bindi rit-
safnsins „íslensk þjóðmenning"
sem bókaútgáfan Þjóðsaga gaf út
fyrir síðustu jól.
Einar Már setur fram í ritdómi
sínum efasemdir um ýmsa þætti í
grein sem ég á í þessu ritverki
með heitinu: „Líffræðilegur upp-
runi íslendinga“.
Sumt af athugasemdum Einars
Más gefur tilefni til nánari skýr-
inga af minni hálfu.
Einari finnst kyndugt að ég
skuli hafna því að Islendingar séu
skyldir frum og Skotum þótt fjöl-
margar rannsóknir á blóðflokk-
um þessara þjóða sýni að hundr-
aðsfall O-flokks gena sé ólíkt því
sem er með Norðmönnum en
nauðalíkt því sem er með frum og
Skotum.
Einar virðist telja að ég noti
eina bandaríska grein til að hafna
niðurstöðum úr fjölmörgum öðr-
um rannsóknum.
Hér er því til að svara að ég
hafna hvergi niðurstöðum hinna
mörgu rannsókna sem gerðar
hafa verið á tíðni O-flokks á ís-
landi og í nágrannalöndunum. Á
hinn bóginn kem ég með nýja
túlkun á þessum niðurstöðum
sem fellur betur að öðrum upp-
lýsingum um uppruna íslendinga
sem til eru.
Bandaríska greinin sem ég
vitna til byggist á 14 blóðflokkum
alls og nær þannig yfir miklu
meiri efnivið heldur en aðrar
greinar sem tengja saman blóð-
flokka íslendinga og uppruna
þeirra. Bandaríska greinin styður
mínar niðurstöður.
Formúlan
er afleiðing -
ekki forsenda
Þá er eins og Einar haldi að ég
hafi fundið upp einhverja undra-
formúlu til að „sýna breytingu,
sem menn vita að hefur átt sér
stað“ (Leturbr. mín S.A.) og það
finnt honum væntanlega tor-
tryggilegt.
I því máli er sannleikurinn sá
að ég hef annarsstaðar sett fram
þá tilgátu og fært að henni sterk
rök að hin háa O-flokkstíðni á
íslandi geti stafað af því að hér á
landi hafi bólusóttarfaraldrar
lagst þungt á fólk á umliðnum
öldum og þeir frekast haldið velli
sem voru í blóðflokkunum O og
B.
Þegar þessi tilgáta og rök fyrir
henni voru fram komin setti ég
upp formúlu fyrir því hvernig
mætti hugsa sér að genatíðni O-
flokks, B-flokks og A-flokks
hefði breyst frá landnámi og fram
á nútíma. Formúlan var ekki
forsenda fyrir einu eða neinu
heldur afleiðing af því sem áður
var fram komið og rökstutt.
íslendingar og
O-flokkurinn
í greininni „Líffræðilegur upp-
runi íslendinga" í lslenskri
þjóðmenningu geri ég nokkra
grein fyrir því hvernig fræðimenn
hafa á undanförnum áratugum
notað blóðflokka íslendinga
ásamt öðrum tiltækum upplýs-
ingum til að draga ályktanir um
líffræðilegan uppruna íslensku
þjóðarinnar.
Þessi heimildanotkun skýrist
vel á 1. töflu sem tekin er úr of-
annefndri grein, bls. 28.
Landnámabók...............87
Landnámabók...............69
Landnámabók...............75
Fornar höfuðkúpur.........óljóst
Mælingaráfólki............hátt
Mælingaráfólki............hátt
Mælingaráfólki............hátt
Hára- og augnlitur........hátt
ABO-blóðflokkar...........lágt
ABO-blóðflokkar...........lágt
ABO-blóðflokkar...........<25
ABO + 4 aörir fl..........0-7
Phenylketonuria...........<25
14blóðflokkar.............86
í töflunni hér fyrir ofan er vísað
í 15 ritgerðir þar sem fjallað hefur
verið um uppruna íslendinga. í 9
þessara ritgerða er dregin sú á-
lyktun að íslendingar séu að
meginhluta af norrænum upp-
runa, í 5 þeirra er talið að þeir séu
að meirihluta af keltneskum upp-
runa og ein þeirra sker ekki úr um
upprunann.
Áf þeim 5 ritgerðum sem telja
okkur keltneska að mestu eða
öllu byggja þrjár þeirra ályktun-
ina á ABO-blóðflokkunum ein-
göngu, ein þeirra byggir á ABO-
blóðflokkum og 4 öðrum blóð-
flokkum og ein byggir á tíðni eins
deyðandi erfðavísis (phenylket-
onuria).
Af þeim 9 ritgerðum sem telja
okkur að meirihluta norræna
byggja þrjár á Landnámu, fjórar
byggja á mælingum á fólki ásamt
skoðun á hára- og augnlit, ein
byggir á 14 blóðflokkum og ein á
tilgátunni um að bólusótt hafi
breytt ABO-tíðninni.
Áf þessu er ljóst að það er fyrst
og fremst há tíðni O-flokks sem
tengir íslendinga við keltneskan
uppruna. Á þetta bendi ég sér-
staklega í grein minni í íslenskri
þjóðmenningu.
í framhaldi af þessari ábend-
ingu geri ég grein fyrir áður-
nefndri tilgátu sem ég setti fram,
rökstuddi og fékk birta árið 1985 í
vísindaritinu Annals of Human
Genetics (London), 49. árg. bls.
275-281.
Tilgátan um bólusótt
og ABO-blóðflokka
Tilgátan um ABO-blóðflokka
og bólusótt ásamt helsta rök-
stuðningi var á þessa leið:
Kelt- neskt Heimlld
13 Guðm. Hannesson, 1925
31 Jón Steffensen, 1971
25 Jens Pálsson, 1978 Jón Steffensen, 1975
lágt Jón Steffensen, 1975
lágt Jens Pálsson og Schwidetzky, 1975
lágt Jens Pálsson, 1978
lágt Jens Pálsson, 1978
hátt Fischer og Taylor, 1940
hátt Donegani et al., 1950
>75 Ól. Bjarnason o.fl., 1973
93-100 Thompson, 1973
>75 Saugstad, 1977
14 Wijsman, 1984
lágt Stefán Aðalsteinsson, 1985
Há tíðni O-flokks á íslandi
stafar af því að fólk í O-flokki og
B-flokki hefur lifað frekar af á
íslandi í bólusóttarfaröldrum
heldur en fólk í flokkunum A og
AB.
Dánartíðni af völdum bólu-
sóttar er mun hærri meðal full-
orðinna heldur en meðal barna.
Á íslandi gekk bólusótt í far-
öldrum með tæplega 30 ára milli-
bili og lagðist á margt fullorðið
fólk.
Á Norðurlöndunum var bólu-
sótt landlæg og lagðist fyrst og
fremst á börn. Þar dóu færri úr
bólusótt en á íslandi.
Úrval af völdum bólusóttar
gegn flokkunum A og AB varð
þess vegna virkara á íslandi held-
ur en í Noregi.
Mikilvægur efniviður sem styð-
ur þessa tilgátu er til úr bólusótt-
arfaraldri á Indlandi frá árunum
1965-66.
Þann faraldur sem lifðu af rúm
90% þeirra sem voru í flokkunum
O og B en aðeins tæp 55% þeirra
sem voru í flokkunum A og B.
Bólusótt á írlandi
I grein minni í Annals of Hum-
an Genetics benti ég sérstaklega
á að til væru heimildir um að
bólusótt hefði gengið sem far-
aldur á írlandi til forna.
Þess vegna mætti hugsa sér að
há tíðni O-flokks meðal íra staf-
aði af því að þeir hefðu orðið fyrir
sams konar úrvali af völdum
bólusóttar eins og fslendingar.
Frumbyggjar Evrópu
og O-flokkurinn
I ritdómi sínum bendir Einar
Már á að ég hafi ekki vitnað til
fræðimannanna Jean Bemard og
Jacques Ruffiés.
Ályktanir þeirra félaga, á þá
leið að hár O-flokkur sýni tilvist
einhvers frumstofns Evrópubúa
sem nú sé týndur nema á út-
jöðrum Evrópu og á einangr-
uðum eyjum, er fjarri því að vera
"ý;
I ritgerðinni frá 1940 eftir Fisc-
her og Taylor (sjá 1. töflu) er sú
ályktun dregin að frumstofn sá
sem byggði Norðurlönd og Bret-
landseyjar á landnámsöld komi
lítt breyttur fram á íslandi, Skot-
landi og írlandi en sé orðinn
blandaður á Norðurlöndunum.
Þessa ályktun tel ég þó ekki
standast. Sú skýring er nærtækari
að skæð bólusótt hafi gengið í far-
öldrum yfir fámenn og einangruð
þjóðabrot og fólk í O-flokki frek-
ast lifað af.
BÓIUSÓtt:
skœð á eylöndum
- vœg á
meginlöndum
Það hafa margir fræðimenn
velt fyrir sér hinni háu tíðni O-
flokks á eyjum og útskögum Evr-
ópu. Þannig fjallar Ólafur
Bjarnason og meðhöfundar hans
um þetta efni í ritgerð sinni um
blóðflokka íslendinga (The
blood groups of Icelanders. Ánn-
als of Human Genetics, London,
1973, 73. árg., bls. 425-458).
I grein sinni segja þeir félagar á
bls. 452:
„Hjá mörgum landfræðilegum
einangruðum þjóðabrotum í Evr-
ópu og á nálægum svæðum, á
eyjum, í fjallabyggðum og í eyði-
mörkum, er áberandi há tíðni O-
flokks. Þetta á við um íslendinga,
Skota, Ira, íbúa Norður-Wales,
Walser-þjóðflokkinn í Há-
Ölpunum, Baska, Korsíkumenn
og Sardiníubúa, marga smáþjóð-
flokka í Kákasus, Berba í Atlas-
fjöllum og Araba á Arabíuskag-
anum.
1. tafla.
Ályktanir einstakra höfunda um
uppruna íslendinga flokkaðar eftir þeim efnivið
sem byggt var á
Upprunahlutfall
Efnl- Nor-
vi&ur rænt
Úrval meðal ABO-fl. hátt
Þess vegna þarf að kanna þann J
möguleika að hliðstæð þróun hafi
átt sér stað á þessum einangruðu
svæðum...“
Full ástæða virðist til að ætla að I
þessi háa O-flokks tíðni geti staf-
að af úrvali í bólusóttarfaröldrum
þar sem það fólk hafi helst lifað af |
sem var í blóðflokkum O og B.
Uppruninn metinn
á ýmsa vegu
Það er ekki hægt að fara 1100
ár aftur í tímann og sjá aftur þá
atburði sem áttu sér stað þegar
forfeður okkar voru að nema
land á Islandi.
Það er hins vegar hægt að
endurtaka mælingar á blóðflokk-
um fjölda manns hjá einstökum
þjóðum á nútíma.
Ef menn ganga út frá því að
blóðflokkatíðni þjóða hafi ekkert
breyst frá landnámi getum við
rakið uppruna okkar með því að
elta uppi þær þjóðir sem eru okk-
ur líkastar í blóðflokkum.
Flestar þeirra 14 blóðgerða
sem teknar voru inn í samanburð
í bandarísku rannsókninni sem
áður getur (Sjá Wijsman, 1.
töflu) benda til þess að íslending-
ar séu af norrænum uppruna að
langmestu leyti.
Eitt blóðflokkakerfi meðal ís-
lendinga hefur þó alltaf skorið sig
úr eftir að farið var að nota blóð-
flokkatíðni til að bera okkur sam-
an við Norðmenn. Það var ABO-
kerfið.
Þetta frávik hafa margir látið
duga til þess að dæma af okkur
norskan uppruna. Þegar það er
gert er ekki í neinu sinnt þeim
upplýsingum öðrum sem benda
alfarið til norræns uppruna. Þar
nægir að benda á tungu þjóðar-
innar, fornar ritaðar heimildir,
menningu hennar og verkmenn-
ingu, háralit og augnlit, uppruna
húsdýranna á íslandi og vitnis-
burð fornminja svo að hið helsta
sé nefnt sem bendir til norræns
uppruna.
Eitt frávik
fékk of mikið vœgi
Frávikið sem finnst í ABO-
blóðflokkunum, þ.e. há tíðni O-
flokks, hefur orðið veigameira
hjá ýmsum fræðimönnum heldur
en öll hin atriðin samanlögð.
Heilbrigð skynsemi segir
manni að það sé eðlilegt að
treysta varlega einu óvenjulegu
fráviki þegar öll önnur rök hníga í
aðra átt.
Það var því eðlilegt frá sjónar-
miði erfðafræðinnar að leita að
einhverju erfðafræðilegu fyrir-
bæri sem dygði til að skýra það
hvers vegna O-flokkurinn væri
svona miklu hærri meðal íslend-
inga en Norðmanna þegar flest
önnur rök, þar með taldir aðrir
blóðflokkar, bentu til að við
kæmum að mestu leyti frá Nor-
egi.
Tilgátan um að bólusótt hafi
valdið hækkun á O-flokki gefur
fullnægjandi skýringu á fyrirbær-
inu.
Hitt er svo annað mál að sú
tilgáta sannar ekkert um uppruna
okkar. Aðrar skýringar gætu ver-
ið réttari. Þær bíða betri tíma og
fróðari manna.