Þjóðviljinn - 28.02.1988, Blaðsíða 7

demóninn í okkur öllum
Ég er ekki viss um aö Don
Giovanni sé svo vondur við
konur. Þaöflokkastvarla
undir illmennsku að girnast
konur, og ég held að það sé
afskræming á eignarréttinum
að halda því fram að Don Gio-
vanni hafi gerst brotlegur með
kvennafari sínu. Það má eins
vel benda á að Don Giovanni
vekur eitthvað í öllum þeim
konum sem hann flekar, ein-
hverjatilfinningu og erótík
sem þær halda eftir þótt hann
sé allur á burt. Hann verður
áhrifavaldur í lífi þeirra og
breytir því. Það sem verður
Don Giovanni að falli erekki
kvennafarið sem slíkt, heldur
það að hann leikur sér með
lífið eins og leikfang og stork-
ar dauðanum. Og gegn því
broti dugar honum enginn
jarðneskurdómur, hanntekur
sína refsingu út í helvíti.
Þannig komst Þórhildur Þor-
leifsdóttir að orði í samtali okkar
um manngerðina Don Giovanni,
en sem kunnugt er leikstýrir hún
óperu Mozarts um Don Gio-
vanni, sem nú er flutt í íslensku
óperunni. Við sátum inni á
veitingahúsi eina dagstund í vik-
unni, og ég spurði hana hvaða
skilning hún legði í manngerðina
Don Giovanni og hver væri
hlutur hans í lífi okkar:
Don Giovanni er frekar tákn
en persóna, hann er tákn fyrir
eiginleika sem búa innra með
okkur og sem okkur er kennt að
temja eða beygja. Hann er eins
konar náttúrukraftur sem býr í
okkur öllum. En alveg eins og við
gætum ímyndað okkur að ólíft
væri í heiminum ef allir höguðu
sér eins og hann, þá sjáum við
líka í hendi okkar hversu ömurleg
tilveran væri ef hans nyti ekki við.
Don Giovanni hefur enga dýpt
sem persóna. Hann er fullkom-
lega komplexalaus og það eru
engir tilfinningahnútar að þvæl-
ast fyrir honum. Hann er í raun-
inni stikk frí frá því að takast á við
mannleg vandamál og lífið er
fyrir honum leikfang til þess að
leika sér að. Það er gaman að því
á meðan það varir. En hann veltir
aldrei fyrir sér siðferðilegum
vandamálum eða afleiðingum
gerða sinna. Mér fannst Kristinn
Sigmundsson söngvari komast
vel að orði þegar hann líkti Don
Giovanni við flóðbylgju: það er
ekki hægt að ásaka flóðbylgjuna
fyrir það þótt hún skilji allt eftir
sig í rúst, fallnar konur og fallin
hús. Þetta er einfaldlega hennar
eðli sem náttúrukraftur. Og þessi
óbældi kraftur heillar okkur
vegna þess að við hugsum í aðra
röndina: mikið djöfulli væri nú
gaman að geta verið svona!
Býr Don Giovanni í konunum
líka? Eru þetta eiginleikar sem þœr
eru líka fæddar með?
Ég held að það hljóti að blunda
í öllu fólki að vilja hafa hlutina
eins og því sjálfu hentar best. Að
losna við allar siðferðilegar van-
gaveltur um ábyrgð og sam-
kennd. Að losna við alla tilfinn-
ingahnútana og sektarkenndina.
En það er ekki þar með sagt að
það sé æskilegt eða eftirsóknar-
vert að vera þannig í raun. Eðli
Don Giovanni er ekki síður ríkt í
konum en körlum að ég held og
það birtist í okkur sem ákveðin
erótík og egóismi, rétt eins og hjá
körlum. Eins og þú veist þá er
engin manneskja fullkomin,
nema þá kannski nýfætt barnið.
En það er um leið fullkominn eg-
óisti. Það má segja að Don Gio-
vanni sé eins og nýfætt barn að
þessu leyti: hann grenjar bara ef
hann fær ekki það sem hann vill
og hann endar alltaf með því að fá
það.
Það flokkast ekki undir
illmennsku að girnast konur
segir Þórhildur Þorleifsdóttir leikstjóri
En við getum líka spurt okkur
hvers vegna hann sé svona frið-
laus, hvers vegna hann geti aldrei
unað við neitt eða bundið tryggð
við neitt (tryggð er hugtak sem
hann skilur ekki). Hann getur
varla hafa verið hamingjusamur
maður, eða hvað? Því önnur
spurning blundar alltaf á bakvið:
ja, það skyldi nú aldrei vera?
En hvað varðar Don
Giovanni-eðlið í okkur konum
annars vegar og körlum hins veg-
ar, þá má kannski segja að af líf-
eðlisfræðilegum ástæðum sé kon-
um það nærtækara að þroska
með sér umhyggju fyrir lífinu og
samkennd, en þessi demón sem
býr í Don Giovanni er engu að
síður til í okkur öllum.
Nú fáum við írauninni ekkert að
vita um það íóperunni, hvern innri
mann Don Giovanni hefur að
geyma. Ekki nema í tónlistinni og
erótíkinni sem henni fylgir. Hann
er allur í hinni stundlegu munúð.
En hann skilur hins vegar eftir sig
slóða af viðbrögðum og lætur eng-
an ósnortinn. Eigum við þá að lesa
persónu hans út úr þeim við-
brögðum sem hann vekur hjá öðr-
um?
Jú, það er mjög eftirtektarvert
að sjá hvernig hann vekur mis-
munandi viðbrögð hjá konunum
þrem-í óperunni: Donnu Önnu,
Donnu Elviru og Zerlinu. Og þau
kenna okkur ekki hvað síst um
eiginleika Don Giovanni sjálfs.
Donna Anna er vammlaus yfir-
stéttarkona í rammkaþólsku
samfélagi á Spáni, þar sem allt
framhjáhald jafngildir útskúfun.
Engu að síður er hún friðlaus
nema hún sé stöðugt að eltast við
Don Giovanni eða einhvers stað-
ar í námunda við hann. Og þótt
hún kalli ákaft á hefnd og heiður
ættarinnar vegna þess að Don Gi-
ovanni neyddist til þess að drepa
föður hennar í einvíginu í upphafi
óperunnar, þá finnum við að hún
meinar það aldrei fullum huga.
Og hún er stöðugt að skjóta brúð-
kaupi sínu og Don Ottavio á
frest. Við sjáum að Don Gio-
vanni hefur vakið með henni ein-
hvern þorsta sem Don Ottavio
mun aldrei geta slökkt, og þegar
hún biður hann enn um ársfrest á
brúðkaupinu í óperulokin, þá
grunar okkur að hún muni aldrei
giftast honum. Donna Anna er
kannski verst stödd af konunum
þrem í óperulokin: það er búið að
kippa henni úr sínu félagslega ör-
yggi og óvíst hvort hún muni
nokkurn tímann geta sætt sig við
sitt hlutskipti sem trú eiginkona
Ottavios.
Donna Elvira er eina konan í
óperunni sem Don Giovanni hef-
ur sannanlega komist yfir. Hún á
þyngstra harma að hefna og nið-
urlæging hennar er mest. En samt
er hún friðlaus á eftir Don Gio-
vanni, og í lokin, þegar helvíti
hefur gleypt hann, þá ákveður
hún að ganga í klaustur. Það vek-
ur þá spurningu hversu langt sé á
milli trúarlegrar og erótískrar á-
stríðu. Því að ganga í klaustur
hlýtur að fylgja áköf trúarleg ást-
ríða, sem er ekki síður sterk en sú
sem Don Giovanni vakti með
þessum konum.
Bóndakonan Zerlina er sú
kvennanna þriggja sem best fer
út úr viðskiptum sínum við Don
Giovanni. Hún ánetjast draumn-
um smástund en dettur svo
harkalega niður á jörðina aftur.
En það sem hún hefur lært af
samskiptum sínum við Don Gio-
vanni nýtir hún sér síðan í sam-
bandi sínu við eiginmanninn og
sveitamanninn Masetto. Hún ber
til hans einhverja munúðarfulla
tilfinningu og um leið einhvern
þann klókskap sem gerir það að
verkum að við fáum á tilfinning-
una að hún muni alla tíð vefja
bóndanum Masetto um fingur
sér. En Zerlina og Masetto eru
þau einu sem átta sig á því hvað er
þeim fyrir bestu í leikslok og
hverfa til síns hversdagsleika sem
er að því leyti bjartari en áður að
Zerlina hefur lært að auðga hann
með þeirri munúð og erótík sem
Don Giovanni kenndi henni.
Það má því segja að með öllum
þessum konum veki Don Gio-
vanni upp kenndir sem verða til
þess að breyta lífi þeirra. En þær
nýta sér þær misjafnlega vel, þar
sem aðalskonan Donna Anna er
greinilega verst út leikin.
Svo má ekki gleyma þjóninum
Leporello. Don Giovanni er yfir-
burðamaður gagnvart þessum
þjóni sínum og vefur honum um
fingur sér. Veikburða viðleitni
Leporello til þess að leiðrétta
yfirboðara sinn og snúa honum til
betri vegar fer öll út um þúfur
enda virðist takmörkuð
sannfæring liggja þar að baki.
Þetta samband herra og þjóns
sem kemur fram í óperunni á
milli Don Giovanni og Leporello
er alþekkt í bókmenntunum (t.d.
Don Kikóti og Sanco Pansa), og
það á í raun uppruna sinn í Com-
media dell'arte. Leporello er alls
ekki ómerkileg persóna í mínum
augum, ekki frekar en þeir sem
búa við kúgun og eru neyddir til
að þjóna annarri stétt en þeir til-
heyra sjálfir. Er það hræsni að
rísa ekki stöðugt upp á móti kúg-
ara sínum? Það virðist hins vegar
tvíræður léttir fyrir Leporello
þegar helvíti hefur gleypt hús-
bónda hans og hann heldur á
krána í sögulok að leita sér að
nýjum húsbónda. Það verður að
minnsta kosti leitun að skemmti-
legri og ævintýralegri húsbónda
en Don Giovanni!
En í lokin fær Don Giovanni
makleg málagjöld. Voru þau kann-
ski ekki makleg? Átti hann betra
skilið?
Alls staðar þar sem fjallað hef-
ur verið um Don Giovanni í bók-
menntunum er hann látinn mæta
sínum dómi, líka í óperu Moz-
arts. En Mozart hafði engu að
síður mikla samúð með Don Gio-
vanni, það skín út úr tónlistinni.
Kannski fann hann til meiri
skyldleika við Don Giovanni en
títt er. Mozart gekk á skjön við
viðtekin hegðunarmynstur í sín-
um samtíma og lét oft eigin
löngun og ástríðu ráða ferðinni.
En í óperunni er það fyrst og
fremst sú storkun sem Don Gio-
vanni sýnir dauðanum sem verð-
ur honum að falli. Steinmaðurinn
er tákn dauðans í óperunni, og
Don Giovanni heldur að hann
geti leikið sér að honum eins og
öðru í lífinu. Hann býður honum
til kvöldverðar eins og ekkert sé,
og hendir gaman að öllu saman.
Syndin er fyrst og fremst fólgin í
því að leika sér að lífinu og storka
dauðanum. Fyrir þá synd dugir
enginn jarðneskur áfellisdómur
og því fær Don Giovanni að
brenna í logum vítis. Þar á hann
líka vel heima. Eða hvað?
-ólg.
Sunnudagur 28. febrúar 1988 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 7