Þjóðviljinn - 28.02.1988, Blaðsíða 11

Við Appollonía Schwarzkopf
erum að leggja af stað
ílangaferð
Árni Bergmann rœðir við Þórunni Sigurðardóttur um frœgar óstir
ó Bessastöðum á öndverðri 18. öld og grúsksins mikla töframátt
Ég er að skoða og grúska í
málum Apolloníu Schwarzkopf
og Níelsar Fuhrmans amt-
manns á Bessastöðum,
skoða þann jarðveg sem ég
get vonandi notað til að láta
eitthvað vaxa upp af, segir
Þórunn Sigurðardóttir, sem er
nú ráðin hjá Þjóðleikhúsinu til
að vinna að leikverki um
þessa merkilegu og undar-
leguástarsögu.
Sem margt hefur verið skrifað
um í annálum og af fræði-
mönnum og Guðmundur Daní-
elsson skrifaði urn skáldsögu sína
Hrafnhettu.
Heitrofi, hrópa
ég á þig
Þá er fyrst að rifja upp söguna.
Þau Appollonía og Niels voru
bæði frá Bergen. Trúlofuð voru
þau, en hann sleit trúlofuninni og
hún stefndi honum fyrir heitrof.
Hann var þá (árið 1718) dæmdur í
undirrétti til að giftast henni taf-
arlaust. Það gerir Niels Fuhrman
ekki, heldur fer til fslands en þar
hafði hann verið skipaður amt-
maður. Apollonía stefndi honum
þá fyrir Hæstarétt (og hann
gagnstefnir) en þar var dómur
undirréttar staðfestur. Niels átti
að giftast konunni strax og borga
henni að auki árlega tvo þriðju af
launum sínum eða um 200 ríkis-
dali meðan það drægist að brúð-
kaup þeirra yrði gert.
í kirkjukórnum
hvfla þau
Hér á Bessatsöðum var ráðs-
kona hjá Niels Fuhrman sem
Katarina Holm hét þegar Apoll-
onía kemur á eftir heitmanninum
svikula til íslands. Þetta var árið
1722. Næsta vor kemur svo til
Bessastaða dóttir ráðskonunnar,
Karen Holm og verður hans kær-
asta. Býr amtmaður nú með þess-
um þrem konum - nýrri kærustu
og móður hennar og fyrrum kær-
ustu, sem er með Hæstaréttar-
dóm upp á vasann um að þessi
æðsti maður laga og réttar á ís-
landi skuli ganga að eiga hana og
enga konu aðra. Þar til Apollonía
deyr árið 1724 eftir talsvert mikil
veikindi. Ári síðar skrifar svo
konungur Raben stiftamtmanni
bréf og krefst rannsóknar á
dauða hennar, en sá kvittur var
upp kominn að eitrað hefði verið
fyrir hana. Réttarhaldið stóð
lengi og þvældist málið á ýmsa
vegu. Annar rannsóknardómar-
inn, Hákon Hannesson sýslu-
maður, gekk úr dómnum og
hinn, Þorleifur Arason sýslumað-
ur, kvað svo einn upp dóminn.
Hann var vinur Fuhrmans. Og
sýknaði alla af ákærum.
Katarina Holm fór af landi
skömmu síðar, en dóttir hennar
Karen býr með amtmanni á
Bessastöðum þar til hann deyr
árið 1733, 48 ára gamall. Hann
var jarðaðiir við hlið Apolloníu í
kórnum í Bessastaðakirkju. Síð-
ar var Karen jarðsett þar líka og
hvíla þau saman öll þrjú.
Enginn veit
og enginn veit...
Vitanlega komumst við aldrei
að því hvað raunverulega gerðist.
Ég hefi til þessa haft mestan
áhuga á furðulegu baksviði þess-
ara atburða. Menn láta vel af Ni-
els Fuhrman, hann þykir hafa
verið góður embættismaður, vel
liðinn og kom nokkurri siðbót á
hjá embættismönnum sem höfðu
allt í sukki margir hverjir. Grand-
var maður reyndar - nema þegar
hann talar um Apolloníu í
bréfum, þá tekur hann upp í sig
hvílíkan munnsöfnuð að maður
er hissa á því að ritari hans hafi
slíkt eftir honum: flest vil ég gera,
segir hann á einum stað, annað
en svoddan kreatur að ekta. Að
sama skapi er Apolloníu um
margt borin vel sagan, hún hefur
verið vel að sér í ýmsum greinum,
en í þessum málum er eins og
henni hafi ekki verið með öllu
sjálfrátt, svo fast sóttist hún eftir
Niels sínum. Þegar farið er að
skoða heimildir er eins og maður
sjái tvær hliðar á þessum persón-
um í senn.
Fundin mólsskjöl
í Kaupmannahöfn
Til að gera mér betur grein
fyrir því hvernig þetta byrjaði allt
vildi ég fá meira að vita um
heitrofsmálaferlin upphaflegu í
Kaupmannahöfn. Hæstaréttar-
dómar frá þessum árum brunnu í
eldi og talið var að gögn mála
hefðu farið sömu leið. En Aðal-
geir Kristjánsson yfirskjalavörð-
ur á Þjóðskjalasafni, sem hefur
verið mín hægri hönd við að leita
uppi heimildir gaf mér þau ráð
sem dugðu. Og á dögunum fann
ég ýmislegt fróðlegt í Rigsarkivet
í Kaupmannahöfn. Meðal annars
upphaflega stefnu Apolloníu á
hendur Nielsi Fuhrman fyrir
Tamperet svokölluðum. í þeim
gögnum kemur m.a. fram að Ni-
els Fuhrman býður kærstunni
þreföld árslaun sín til að losna við
hana. Hann fær skipunarbréf til
að vera amtmaður á íslandi, sem
er dagsett degi síðar en hún stefn-
ir honum fyrir undirrétt og lög-
maður hans virðist gera mikið til
að fá ísland viðurkennt sem hans
varnarþing - til að forðast þessi
málaferli. En það tókst semsagt
ekki og Tamperet dæmdi hann til
að giftast henni þegar í stað.
Síðan fann ég í Voteringspro-
tokol, miklum doðrant, málss-
kjöl frá Hæstarétti og dómsat-
kvæði þeirra átta manna sem
kváðu upp hæstaréttardóminn -
þar sem dómur undirréttar er
staðfestur og ákvörðun um með-
lag bætt ofan á. Þrír af átta dó-
mendum telja reyndar að Apoll-
onía eigi ekki kröfu til hjóna-
bands en eigi að þiggja af Fu-
hrman 1000 ríkisdali í miskabæt-
pr, en fimm dæma á hinn veginn.
Ógœfumaður
Þarna kemur ýmislegt fram
sem ég hefi ekki séð í öðrum
heimildum. Meðal annars er tal-
svert talað þar um heilsuleysi Ap-
olloníu Schwarzkopf og gefið í
skyn að amtmaður eigi sök á því
(áttu þau kannski barn saman
áður?). Þess er getið að vinir hans
og móðir hafi alltaf verið andvíg
þessum ráðahag. Það kemur og
fram að Niels Fuhrman greiðir
1000 ríkisdali til að fá skipunarb-
réf til íslands - engu líkara en
hann sé beinlínis á flótta undan
stúlkunni.
Sitthvað bætist við úr ýmsum
áttum til að moða úr. Niels Fu-
hrman er glæsimenni, röggsamur
embættismaður, hann er áhuga-
maður um náttúrufræði, hann er
heppinn í fjármálum (Guðmund-
ur ríki í Brokey arfleiðir hann að
öllum eigum sínum). En hans
einkalíf er allt ógæfulegt. Hann
átti reyndar kærustu áður en
hann kynntist Apolloníu, en
sveik hana - og hún lagði það á
hann á banasænginni að hann
lenti í margri ógæfu áður en lyki
nösum. í Hítardalsannál er það
skráð að hann hafi tekið stúlku í
fóstur sem dó tólf ára gömul,
varð úti líklega í fjörunni á Bessa-
stöðum og er þess sérstaklega
getið að honum hafi fallið það
mjög þunglega. Og hann giftist
aldrei, ekki Karen heldur.
Að lesa ó milli lína
Heimildir eru um margt furðu
mælskar, en maður verður að
taka öllu með fyrirvara og reyna
að lesa á milli lína. Það fer t.d.
furðu vel á með Apolloníu og
Karen, það er fyrst og fremst
móðir Karenar, ráðskonan Kat-
arina, sem fjandskapast út í Ap-
olloníu. Tveir af æðstu mönnum
landsins, Niels Kjer vísilögmaður
á Nesi við Seltjörn og Wulf land-
fógeti, sem einnig býr á Bessa-
stöðum, vitna báðir gegn Katar-
inu Holm. Wulf er sérstaklega
mælskur um þá meðferð sem Ap-
ollonía hefur sætt og uppsker
fyrir fjandskap Fuhrmans, sem
leggur sig mjög fram um að fría
sitt lið ámælis. Og þá mætti
spyrja: Var Wulf kannski
ástfanginn af Apolloníu? Ef sag-
an um eiturbyrlunina er lygi,
hvers vegna kemst hún þá á
kreik? Hvað eigum við að halda
um þessa þrjá möguleika hér: að
Appolonía hafi verið drepin á
eitri, að hún hafi fyrifarið sér, að
hún hafi veslast upp í sorg og
eymd?
Möguleikarnir eru margir þótt
við sjáum fyrir okkur sæmilega
þekkt mynstur: kona (eða karl)
fær ekki þann (þá) sem hún vill og
leggur slíka ofurást á þann sem
hafnar, að ekki getur vel farið.
Þótt svo Niels Fuhrman hafi vafa-
laust verið hrifinn af sinni Apoll-
oniu og tekið henni allvel þegar
hún barði upp á Bessastöðum.
Kannski ætlaði hann að hlýða
dómi Hæstaréttar - þótt svo einn
dómenda hafi á það minnt rétti-
Iega að „engin lög geta bundið
fólk samarí*. En síðar kemur
Karen til og hann lokar Apollon-
íu inni og lemur hana, þau slást
eins og hundur og köttur - en
ekki gerir fólk slíkt í fullkomnu
ástríðuleysi. En hvað um það:
þetta eru svo heillandi persónur
að maður losnar ekki við þær all-
an sólarhringinn.
Með nesti
og nýja skó
Þetta grúsk Þórunn, hvert ber
það þig?
I hvern ranghalann af öðrum
þar sem ég flækist í hinum og
þessum smáatriðum sem vonandi
gefa mér einhverjar nýjar hug-
myndir. Ég lít svo á að ég sé að
búa mér til jarðveg sem verði full-
ur með vísbendingar og fleira
gott, en maður verður nátturlega
að skálda upp úr öllu saman.
Þetta er langt ferðalag sem við
Apollonía erum að byrja og ég er
rétt farin að taka til nesti og nýja
skó.
Ég sit mikið á Landsbókasafn-
inu sem er eins og vin í eyðimörk
með rósemd og frið og fræði og
það er feiknalega gaman að
grúska - verst maður getur hæg-
lega týnt sér í því og skrifar kann-
ski aldrei neitt sjálfur.
Stundum er verið að tala um
það að skrifandi fólk festi sig um
of í fortíðarrugli og þar fram eftir
götum og enginn skilji í raun og
veru neitt til að fjalla um það
nema það sem er að gerast hér og
nú. En mér finnst að í leikhúsinu
komi persónur ekkert nær mér
með því að klæðast eins og maður
sjálfur eða gera tilkall til sama
fæðingarárs. Það er aftur á móti
gaman að sjá skyldleikann í því
sem menn glíma við á öllum tím-
um - og þá með þvf að sýna tíð-
indi úr öðrum tíma. Líka vegna
þess að ekkert eitt svar áreiðan-
legt er til og síst um ástir þeirra
Apolloníu Schwarzkopf og Niels-
ar Fuhrmans.
Sunnudagur 28. febrúar 1988 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 11
Lá mörgum gott
orð til hennar
Þessi stúlka, Apollonie Svartzkopf, haföi áður í Kaupenhafn klagað til
amtmannsins að brugðið hefði við sig eiginorði og vann það mál bæði
fyrir consistorio og hæstarétti, svo hann skyldaðíst til að ekta hana og
tilhlýðilega að forsorga svo lengi sem það frestaðist. Kom hún því
hingað á Hólmsskipi fyrir fardaga anno 1722, meinti geð hans kynni að
mýkjast, en lúðurinn vildi eigi svo láta. Samt var hún á hans kost til
þess er hún deyði. Var sögð vel að sér og lá mörgum hér á landi gott
orð til hennar, sem við hana kynntust, þóttist og mega reiða sig upp á
liðsinni góðs fólks í sínu landi.
HÍTARDALSANNÁLL.
Skarpvitur maður
og vel lœrður
Amtmaður Fuhrman var með hærri mönnum á vöxt, fyrirmannlegur,
skarpvitur, vel talandi, forfarinn í flestum lærdómslistum og tungumál-
um, svo ég efast um hvort hér hafi verið lærðari veraldleguryfirmaður,
þar með var hann friðsamur, Ijúfur, lítillátur, glaðsinnaður og veitinga-
samur. Á alþingi var oftast nær alsetið (kringum hans borð um máltíð
af fyrirmönnum landsins og hans góðum vinum, er hann lét til sín kalla.
Sótti hann ekki eftir neins manns falli eður hrösun, stundaði til að halda
landinu við friö og landsrétt. Hann var hér amtmaður 15 ár, vandséð
hvað fljótt ísland fær hans líka í öllu. Jón Halldórsson í Hítardal í
HIRÐSTJÓRA-ANNÁL.
Hvað honum
féll þunglega
Nálægt Jónsmessu um sumarið dó á Bessastöðum jómfrú Appoll-
onia Svartzkopf, þar um ei fleira. - Um veturinn áður, eftir jól á
sunnudagskveld, hvarf þar 12 vetra gömul stúlka, hét Guðrún Björns-
dóttir, tekin af amtmanninum til fósturs, fannst þar látin í fjörunni, hvað
honum féll þunglega; var sómalega grafin.
HÍT ARD ALS ANNÁLL.
Óskaði honum mikils
ills og ógœfu
Barmar hann sér mjög í bréfi til stiftamtmanns yfir þeirri illu meðferð
sem hann hafi mátt þola í þessu auma landi vegna þessara málaferla.
Má nærri geta, að þetta hafa heldur engar sældarstundir verið fyrir
amtmann. Er sem hrinið hafi á honum bölbænir stúlku þeirrar er
Appollonía sagði landfógeta frá að hefði veslast upp af þunglyndi,
vegna þess að Fuhrman hefði verið trúlofaður henni fyrrum og svikið
hana í tryggöum, kvað hún hana hafa í veikindum hennar óskað
honum mikils ills og ógæfu og að það mætti koma yfir hann áður en
hann dæi. Sú ósk hefur orðið uppfyllt í ríkum mæli.
MATTHlAS ÞÓRÐARSON.