Þjóðviljinn - 06.03.1988, Page 13

Federico Fellini
„Heimur Kafkas“ er
heimurinn
sjölfur
Er hœgt að kvikmynda skdldsögu eða túlka
skdldsögu í kvikmynd?
Federico Fellini
Þér eruð ekki mikið fyrir viðtöl?
í hreinskilni sagt þá er ég ætíð
dálítið óöruggur. Þetta stafar
ekki aðeins af feimni heldur
finnst mér ekki að kvikmynda-
leikstjóri, fremur en rithöfundur,
málari eða tónskáld, geti rætt af
viti um annað en handbragð eigin
verka. Allt hjal um hinn skapandi
þátt, „boðskapinn“, hlýtur að
fara fyrir ofan garð og neðan.
Þetta er mín reynsla í öllu falli.
Kvikmyndin sem listform er
enn að sligast undan misskilningi
áhorfenda sem tengist viðhorfi
þeirra til ljósmyndarinnar. Ég á
við það þegar fólk verður upp-
numið yfir því að sjá eitthvað sem
það þekkir úr eigin reynslu á
hvíta tjaldinu. „Nei sko, sjáið
sjóinn! Þetta er nákvæmlega
einsog sjórinn er í raun og veru!“
Almenningur heldur að kvik-
myndatökuvélinni sé bara stillt
upp andspænis veruleikanum,
filmu troðið inní belginn á henni
og þvínæst þrýst á hnapp. Og sjá;
heimurinn fer í gang. Járnbraut-
arlestirnar mjakast af stað og sól-
in sest eða rennur upp eftir atvik-
um. Það er harla erfitt að koma
kvikmyndagagnrýnendum í
skilning um það að heimurinn
fyrir framan auga tökuvélarinnar
er alls ekki til, sú veröld sem við
búum til hefur enga aðra merk-
ingu en sjálfa sig.
Þér lýstuð því einhverju sinni
yfir að þér vceruð andsnúnirþví að
leikgera eða kvikmynda skáld-
sögur. Hvernig stendur þá á því að
þér hyggist túlka skáldsöguna Am-
eríku eftir Franz Kafka í kvik-
mynd?
Ég man nú ekki hvenær
ákvörðun var tekin um að hrinda
þessu í framkvæmd. Þó er einsog
mig rámi í að ég hafi fundið uppá
þessu til þess að kæta ónefnda
vinkonu mína, blaðamann. Ég
hét henni því einhverju sinni að
ég skyldi veita henni viðtal en dró
það síðan von úr viti. Vitaskuld
fékk ég sárt samviskubit vegna
þessara óheilinda minna en hvað
átti ég svosem að segja við hana?
Til þess að vaida henni ekki al-
gerum vonbrigðum þegar stundin
rann loks upp sagði ég henni að
ég hefði í bígerð að kvikmynda
Ameríku.
Um leið og viðtalið birtist á
prenti fór síminn að hringja og
hann hringdi látlaust lengi vel.
Góðkunningi minn, bókmennta-
gagnrýnandi, var í hópi þeirra
sem slógu á þráðinn. Hann var
svo æstur að hann æpti í tólið:
„Loksins, loksins.“ Ég vildi vita-
skuld ekki særa þetta fólk en í
hreinskilni sagt hvarflaði það
ekki að mér að kvikmynda Am-
eríku þegar ég las hana. í raun og
veru hefur aldrei flökrað að mér
að semja handrit eftir nokkurri
sagna Kafkas, ekki Hamskiptun-
um, Kastalanum, Réttarhöldun-
urm hvað þá Ameríku.
Ég geri mér æ ljósar að ég þarf
að gæta tungu minnar því mér
hættir til þess að spinna allskyns
þræði sem hægt og bítandi, eins-
og fyrir leyndardómsfulla dutt-
lunga örlaganna, taka á sig
heildarmynd. Orð eru ákaflega
hættulegir hlutir.
Er útgáfa Fellinis áAmeríku að-
eins byggð lauslega á verki Kaf-
kas?
Þegar ég les verk rithöfunda
sem tjá sig á jafn fullkominn hátt
og Kafka verð ég frá mér numinn
og lýt þeim. Hverju get ég bætt
við verk sem eru jafn fáguð að
formi og alsköpuð? Lýst þeim?
Kannski er ég ekki gæddir nægri
auðmýkt eða háttvísi til þess að
líta einvörðungu á mín eigin verk
sem tilraun til að færa hugarheim
snillinga er tjá sig í öðru listformi
nær fólki með því að festa hann á
filmu.
Að mínu mati jafngildir það
helgispjöllum að gera tilraun til
þess að færa Ameríku Kafkas í
búning kvikmyndar af ná-
kvæmni. Það væri óráðlegt að
standa í slíku og í raun og veru útí
hött. Þetta á við um allar snjallar
skáldsögur.
Hér áður fyrr áttu útgefendur
vanda til að láta myndskreyta
ljóðabækur, skáldsögur og önnur
bókmenntaverk. En myndlistar-
mennirnir sem tóku slíkt að sér
voru heiðarlegri en nútíma kvik-
myndaleikstjórar sem reyna að
færa bókmenntaverk uppá hvíta
tjaldið. Myndirþeirra stóðu kyrr-
ar. Mennirnir voru stjarfir í stell-
ingum sínum og látbragði og
gjarna látið nægja að gefa um-
hverfi í skyn með einum eða
tveim pensils- eða blýantsdrátt-
um. Þessi kyrrstaða alls gaf
ímyndunarafli lesandans byr
undir báða vængi og það jók áhrif
myndarinnar.
Kvikmyndin þykist gera betur.
Að því er látið liggja að unnt sé að
endurskapa bókmenntaverk fyrir
sjónskynjun áhorfanda sem ekk-
ert þurfi að leggja á móti. Þetta
finnst mér vera fáránleg blekking
og sýndarmennska.
Það er hægt að gera kvik-
myndahandrit eftir lélegum
skáldsögum, sögukafla eða
fléttu, eða jafnvel fréttapistlum.
En ég fæ ekki séð að nokkur kvik-
myndagerðarmaður með réttu
ráði geti haldið því fram að hann
betrumbæti fullkomið listaverk.
Tilraun til þess leiðir aðeins til
afbökunar og skrumskælingar.
Hvernig komust þér í kynni við
verk Kafkas?
Ég komst fyrst í kynni við þau
árið 1939 þegar ég ias Ham-
skiptin. Ég skrifaði þá í
skoptímarit. Þetta var rétt áður
en stríðið skall á og loftið var lævi
blandið. Róm var dimm og
drungaleg á kvöldin og næturnar
vegna þess að perurnar í götu-
lömpunum höfðu verið málaðar
bláar. Af og til glumdu sírenur og
gáfu merki um loftvarnaæfingar.
Þetta kom okkur unga fólkinu
fáránlega fyrir sjónir og virkaði
skoplegt. Við gátum eða vildum
ekki ímynda okkur að ástandið
ætti eftir að versna. Þetta undar-
lega andrúmsloft, allur þessi ann-
arlegi blámi, jafnvel á andlitum
þeirra fáu manna sem voru á ferli
vegna útgöngubannsins, olli því
að borgin dró dám af leiksviði.
Engu var líkara en að sporvagn-
arnir syntu um neðansjávar.
Einn góðan veðurdag kom
starfsfélagi minn til baka úr skot-
ferð til Mflanó. Á meðal þess sem
hann hafði meðferðis var snjáð
og illa prentað eintak af Ham-
skiptum Kafkas. Hann fékkst til
að ljá mér bókarræksnið sem ég
las í einni lotu um kvöldið í hrifn-
ingarvímu.
Ég hafði hugboð um að sagan
væri ekki ekki einvörðungu ótrú-
lega snjöll og frumleg hugmynd í
fullkomnu formi heldur eitthvað
miklu meira og stærra, eitthvað
sem ég áttaði mig ekki á. Þetta
var allt satt og rétt, þetta var
veruleikinn. Persónurnar, faðir-
inn, móðirin og systirin. Systirin
sem leikur á fiðlu og skorkvikind-
ið sem hlýðir á handan þilsins.
Þið Kafka virðist báðir hafa
ntemi fyrir kaldhœðni en er ekki
meiri örvænting í verkum hans?
Þú verður að hafa það hugfast
að þegar Kafka las upphátt úr
verkum sínum fyrir vini átti hann
vanda til þess að fá rokna hláturs-
köst, hlæja og hlæja uns tárin
streymdu niður kinnarnar. Við
megum ekki líta framhjá því
skoplega í verkum Kafkas, kímni
þeirra er hljóðlát en áleitin, eins-
ogídraumi. Maðurhlærstundum
í draumi en gerir sér um leið
óljóst grein fyrir því að þessi
hlátur er ekki til. Maður vaknar
og er enn fullur kátínu en veit
ekki hversvegna.
Kannski hafði meðvitundin
orðið einhvers áskynja sem var
svo fáránlega ýkt og mótsagna-
kennt að dulvitundinni var
skemmt; hin minnisverða
reynsla, hamfarir kannski eðá
stórslys, hafði orkað svo sterkt á
mann að það jaðraði við fárán-
ieika. Heilabrot um það hvernig
maður geti lært að lifa við slíka
reynslu án þess að hún tortími
manni eða án þess að maður geri
uppreisn gegn henni; um það
fjallar Kafka.
Af hverju hefur það þessi
ógnvænlegu áhrif á mann að lesa
verk Kafkas? Vegna þess að
„Hann er risi.“
maður skynjar strax að hann
segir sannleikann; þetta er líf
okkar í hnotskurn, dagar, nætur,
athafnir, allt. Hann var sannur
snillingur, hafði hæfileika til þess
að greina kjarna allra hluta,
smárra og stórra. Hið augljósa,
hið óskiljanlega, lágkúran,
heimskan, allt fær þetta merk-
ingu í meðförum Kafkas og
skyndilega förum við að gera
okkur örlitlar vonir um lífið. í
þessu er hún fólgin, hin mikla
gjöf Kafkas. Ég held hann sé ein-
stakur meðal rithöfunda að því
leyti að verk hans í heild eru
leiðarvísir um alla mannlega
breytni.
Maður finnur hvarvetna dæmi
þess í verkum Kafkas að hann
beinir sjónum manns frá textan-
um að veruleikanum sem maður
'sér frá nýju sjónarhorni. Stund-
um lætur nærri að þessi reynsla
gangi nærri manni, veki angist,
en þó gerist það aldrei að fullu því
í raun og veru nýtur maður vern-
dar umhverfisins gegn einmana-
kenndinni.
Þér eigið við það með öðrum
orðum að þessi frœgi „heimur“
Kafkas eigi lítið skylt við þann
heim sem Kafka lýsir?
En Kafka lýsir heiminum eins-
og hann er í raun og veru. Hann
er sá vandvirkasti í hópi ljós-
myndaranna. Hann tekur ná-
kvæmustu röntgenmyndirnar af
mannlegu atferli. Hann er risi.
Fólk talar um að eittvhað sé „kaf-
kaískt“ og á þá við að það sé
óskiljanlegt og ógnvekjandi, en
því skjátlast. „Heimur Kafkas“
er heimurinn sjálfur.
Þú hefur enn ekki minnst á þján-
ingar Kafkas.
Já, já, jú, vissulega. Hann var
gagntekinn þeirri meinloku að
hann væri að friðþægja fyrir
eitthvað og sektarkenndin var
honum oft óbærileg. En oft er
það nú þannig að þegar refsingin
dynur loks yfir þá er hún frelsandi
máttur af því að hún er friðþæg-
ing.
Hvernig er nú best að koma
orðum að því sem ég er að reyna
að segja? Við verðum að reyna
að sjá Kafka fyrir okkur þar sem
hann situr við skriftir, nótt eftir
nótt, í tíu eða ellefu klukkustund-
ir í einu, aleinn í því sem hann
kallaði fangelsið sitt, hugsum um
alla orkuna sem hefur búið í þess-
um manni, að hann skyldi geta
nostrað við það að leggja stein
við stein við smíði þessa furðu-
lega völundarhúss sem er sköp-
unarverk hans og eign okkar
allra.
Le Monde
via Guardian Weekiy/-ks.
Sunnudagur 6. mars 1988 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 13