Þjóðviljinn - 16.12.1988, Blaðsíða 18

Rætt við Einar Má Guðmundsson um
bók hans Leitin að dýragarðinum
„Og hann náöi sér í hnött,
benti út í loftið og gekk meö
lukt augu aö kringlóttum
hnettinum. Og viti menn;
undir þumlinum lá ísland, jafn
stórt og farið eftir fingurinn.
Hann horfði lengi á þessa
eyju; umgyrta svo stóru hafi
að furðulegt mátti heita af
hverju sjórinn skvettist ekki
yfir hana eða gleypti hana í
einu ólgandi brimsogi.
Svo sló hann upp í landa-
bréfabókinni og fann tölur um
íbúafjölda. Við það kom gamli
mannfræðingurinn upp í hon-
um. Hann kallaði til sín hús-
vörðinn og sagði við hann:
„Eyja þar sem rúmlega
200.000 manns búa hlýtur að
vera stærsti dýragarður í
heimi.““
Einar Már Guðmundsson hef-
ur nýverið sent frá sér bók sem
inniheldur 8 smásögur sem tengj-
ast þessum dýragarði. í þessari
bók yfirgefur Einar Már hverfið í
Reykjavík sem hefur verið vett-
vangur þeirra þriggja skáldsagna
sem hann hefur sent frá sér.
Sögusviðið er nú þessi eyja í haf-
inu auk þess sem leikurinn berst
til Kaupmannahafnar, Frakk-
lands, Englands og Færeyja.
Dýragaröurinn
„Það má segja að fsland sé dýr-
agarðurinn en sá sem leitar að
þeim dýragarði kemst að vísu
aldrei á leiðarenda. í þessari bók
langaði mig til þess að gera
eitthvað allt annað en í skáld-
sögunum. Ég vildi fara út fyrir þá
veröld sem ég hafði skapað þar,
þetta hverfi, sem vissulega byggir
á mínum upplifunum en er einnig
sköpunarverk mitt.
Sumar sagnanna eru sprottnar
beint upp úr íslensku samfélagi
en aðrar eiga rætur í ferðalögum
erlendis.Aö sumum þeirra Iagði
ég drög þegar ég var erlendis og
aðrar höfðu brotist um í mér í
mörg ár.
Kveikjan að sögunni „Leitin
að dýragarðinum" er frá því að ég
vann í fiski í Færeyjum. Hún
byggir á einu litlu atviki sem ég
upplifði þar. Þarna var þá stadd-
ur fransmaður sem líktist Kristi í
útliti. Eitt sinn varð ég vitni að
því að afgreiðslustúlka í verslun
vildi ekki þiggja greiðslu af hon-
um. Þegar aðrir fóru fram á það
sama hristi hún bara hausinn og
sagði: Jesús þarf ekki að borga í
Færeyjum. Þetta atvik hefur svo
vaxið og orðið að þessari sögu,
sem fjallar um það hvað gerist
þegar Jesús kemur inn í lítið trú-
að samfélag.
Pólitískt
tungumál
Ég hika ekki við að skálda upp
atvik sem gerst hafa í lífi mínu.
„Austrið er rautt“ byggir þannig
á veru minni á vertíð fyrir austan.
Það sem freistaði mín f þeirri
sögu var að nota þetta pólitíska
tungumál sem ungir vinstri sinnar
notuðu snemma á áttunda ára-
tugnum. Ég vildi búa til sögu-
mann sem tryði því sem hann var
að segja, persónu þar sem þessi
pólitíska vinstri Veröld væri eðli-
Íeg, en ekki setja mig á háan hest
og hefja mig upp yfir þessa ver-
öld. Ég lít ekki á skoðanir mínar
sem einhverjar æskusyndir og er
ekki að gera upp við neitt sérs-
takt.
Þegar ég skrifa sögur þá sest ég
ekki niður og segi við sjálfan mig,
nú ætla ég að skrifa sögu sem á að
fjalla um þetta og þetta. Vissu-
lega geng ég út frá ákveðinni
grunnhugmynd en á einhverjum
tímapunkti segir sagan við mig:
Svona vil ég vera og nú skalt þú
hlýða mér. Skáldskapurinn lýtur
ákveðnu frásagnarlögmáli sem
höfundur verður að beygja sig
undir.
Smásagan er hnitmiðaðra form
en form skáldsögunnar. Inn í
smásöguna þarf að byggja allar
forsendur og hún gerir aðrar
kröfur til mannlýsinga. Persónu-
lega hef ég aldrei samt fundið
grundvallarmun á þessum þrem-
ur formum, Ijóði, smásögu og
skáldsögu. Þetta eru hliðargötur
út frá sömu sköpunaræðinni.
Einhverntíman svaraði ég því svo
til að stærsti munurinn sé sá að
skáldsagan reyni meira á bakið
en ljóðið.
Hugsuö
sem heild
Þessi bók er ekki hugsað sem
safn ólíkra sagna heldur er hún
hugsuð sem eitt verk. Það er á-
kveðin heildarbygging yfir bók-
inni, ekki ólíkt og þegar höfund-
ur setur saman ljóðabók. Það eru
ákveðin tengsl á milli „Malbikun-
arvélarinnar“ og „Garðyrkju-
mannanna". Sömu sögu er að
segja um sögurnar „Regnbogar
myrkursins" og „Þegar örlaga-
vindar blésu“ og sagnanna
„Austrið er rautt“ og „Æðahnút-
ar og eiturlyf“. Þessar sögur eru
svo bundnar saman með löngu
sögunum í upphafi og lok bókar-
innar „Sending að sunnan“ og
„Leitin að dýragarðinum“.
Persónur sagnanna eru flestar
á ystu nöf. Þær eru flestar utan-
garðs og upp á kant við umhverfi
sitt, þó ekki einungis í þjóðfélags-
legum skilningi, heldur er þetta
fólk sem tekur ekki skynsemis-
hyggjuna sem gefna.
Það er rétt að næstum allar
sögurnar enda með ósköpum. í
einni drekkir maður sér í brunni,
snjóflóð lýkur annarri, einn
brennur í lok sinnar sögu og
þannig mætti lengi telja. Það
sama má segja um skáldsögurnar
mínar, þær enda iíka með
ósköpum. Ætli þetta sé ekki ein-
hver dramatískur hugsunarhátt-
ur.
Á síðari árum hefur skáldskap-
urinn orðið meira meðvitaður um
sérstöðu sína. Hann þarf að eiga
annað erindi við fólk en aðrir
fjölmiðlar. Það erindi er fólgið í
því að skáldskapurinn skilur ekki
heiminn skilningi skynsemis-
hyggjunnar heldur gengur hann
út frá því að andinn skapi heim-
inn líka. Ég sest ekki niður og
segi við sjálfan mig: Ég ætla að
skrifa sögu sem endar skelfilega.
Það er sagan sem tekur af mér
völdin.
Blátt áfram
sögur
í smásögunum vildi ég takast á
við alveg nýtt form sem ég kalla
blátt áfram frásögn. Þetta eru
„actionsögur". Þrátt fyrir það eru
þær ekki lausar við ljóðrænu en
ljóðrænan er meira falin undir
línunum. Þetta er einfalt form en
engu að síður er margt falið á bak
við þann heim sem þarna birtist.
Borges er meistari þessa forms og
var lengi dagleg skyldulesning
hjá mér. Með einni stuttri setn-
ingu tekst honum yfirleitt að
segja langa sögu, lesandinn
skynjar langa frásögn að baki
þessari setningu.
Nú vil ég alls ekki bera mig
saman við Borges, en það hefur
löngum verið talað um Borges
sem völundarhúsasmið hér á
landi og gefið í skyn að frásagnir
hans væru eitthvert torf. Það er
langt því frá. Borges er í mínum
huga mjög alþýðlegur sagna-
smiður og það sama vil ég segja
um míg.
Hér á landi búum við ekki við
menningarlega stéttaskiptingu í
sama skilningi og hin gömlu og
hefðbundnu menningarsamfé-
lög. Bókmenntirnar eru lesnar
upp og niður samfélagið og ís-
lenskir lesendur eru færir í flestan
sjó. Ég spyr mig því aldrei fyrir
hvern ég er að skrifa. Ég skrifa
bara fyrir þá sem kunna að lesa.
Jöröin
er hnöttótt
Höfundar hvar sem er í
heiminum eru allir að fást við það
sama; að segja sögu samtímis sem
þeir horfast í augu við óreiðuna í
veröldinni. Það hefur verið mér
mikils virði að fá viðbrögð úr
öðru umhverfi en beinlínis því
sem bækur mínar eru sprottnar
úr.
Það hefur verið tilhneiging til
þess að hugsa bókmenntir land-
fræðilega og stundum er talað um
jaðarsvæði einsog Suður-
Ameríku og Norðurlöndin. Slíkt
lýsir bara hroka stórveldanna.
Jörðinn er hnöttótt og miðpuntur
heimsins því þar sem þú ert
staddur í það og það skiptið.
íslendingar eru að skapa al-
þjóðlegar bókmenntir og þess-
vegna skapast þörf íslenskra höf-
unda á því að vera í sambandi við
umheiminn. Þegar bókmenntir
eru komnar út fyrir landsteinana
eru þær bara teknar sem bók-
menntir á meðan við hugsum
alltaf um það hvort þær fjalli um
manninn í næsta húsi.
Eitt dæmi um það hvernig bók-
menntirnar riðla þessum land-
fræðilega hugsanagangi eru
bækur William Heinesen. Hann
hefur fengist við það sama og
suður-amerísku höfundarnir og
var byrjaður á því löngu áður en
margir þeirra kunnu stafrófið.
Sömu sögu er að segja um Hall-
dór Laxness. Þessi „magíska“
hefð á sér jafn sterkar rætur á
Norðurlöndum og í S-Ameríku -
en á sinn sérstaka hátt.
-Sáf
rifa fyrir
kunna
Einar Már Guömundsson: Ég sest ekki niður og segi: Ég ætla að skrifa sögu
sem endar skelfilega. Pað er sagan sem tekur af mér völdin. Mynd Jim Smart.
18 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 16. desember 1988