Þjóðviljinn - 16.12.1988, Blaðsíða 24

Kominn í bland
við tröllin
Ólafur Jóhann Ólafsson.
Markaðstorg guðanna.
Vaka Helgafell 1988.
í þessari fyrstu skáldsögu sinni
greinir Ólafur Jóhann Ólafsson
frá ungum íslendingi, Friðriki
Jónssyni, sem segir sínar farir
ekki sléttar. Hann nam guðfræði
heima á Fróni, hélt til framhalds-
náms í heimspeki í Boston, lauk
doktorsprófi, kvæntist þarlendri,
fór að kenna. En tengdafaðir
hans er forríkur skratti í tengslum
við japanskt stórfyrirtæki og
hann freistar Friðriks til að ráða
sig þangað og hann hnusar af
valdi auðsins og lætur sér vel líka.
Samt gengur hann ekki heill til
þessa leiks, ísland feðra hans
togar í hann hve mjög sem hann
reynir að hrista þann trega af sér.
Og svo er ilmur auðvaldsins í
raun fnykur eins og menn hafa
löngum vitað: Friðrik situr á
laumulegri skrifstofu ásamt sín-
um, Tékkanum Berkovich, og
fæst við fyrirtækjanjósnir fyrir
Japani, sem lúta m.a. að því með
hvaða hætti megi gleypa banda-
rísk fyrirtæki. Friðrik gerir sína
uppreisn, hann svíkur sína herra,
leikur tveim skjöldum - en sá fá-
kæni mörlandi skal ekki komast
upp með það og ósigur blasir við
áður en lýkur.
Það er margt athyglisvert við
þetta nútímaævintýri um íslend-
inginn sem EKKI vann sér frægð
og frama sem „víkingur andans
um sali og hirðir“ (ein háðsglósa
bókarinnar er sú, að fólkið heima
heldur náttúrlega að hann hafi
sigrað heiminn). Ekki þar fyrir:
ýmsa missmíð má sjá á þessari
fyrstu skáldsögu Ólafs, sem hlaut
fyrir tveim árum góðar viðtökur
þegar hann sendi frá sér smá-
sögur. Þótt sagan sé af skynsemi
og rökvísi saman sett, er ýmsu
áfátt bæði um fléttuna sjálfa og
forsendur fyrir því sem persónur
gera. Til dæmis eru fyrirtækja-
njósnirnar eins og full afstrakt
fyrir lesandann, sem ekki fær að
ÁRNI BERGMANN
þukla á því hvernig slík iðja fer
fram. Það virðist og nokkuð mis-
ræmi í því að stundum er Friðrik
sendur um álfuna þvera til að
hvíslast á við annan njósnara - en
stundum rignir yfir hann stór-
hættulegum upplýsingum í sím-
skeytaformi. Þá er lesandinn ekki
alltaf sáttur við það vægi sem
stórt og smátt fá í sögunni. Að
vísu er reynt að setja undir þann
leka í upphafi sögunnar með því
að vísa til duttlunga minnisins,
sem bregða upp „skuggamyndum
og hálfdregnum línum“ af ýmsum
stórviðburðum en sýna smámun-
ina „svo ljósa að ég freistaði þess
að snerta þá“. En engu að síður
andmælir lesandinn því til dæmis.,
að það skuli alls ekkert liggja á
þegar sagt er frá fyrstu heimsókn
Friðriks til tengdaföður hans,
sem leggur fyrir hann snörur
hinna japönsku freistinga en síð-
an stokkið yfir eftirmála hennar á
rúmri blaðsíðu: hvernig Friðrik
ákveður fjórum árum síðar að
falla fyrir freistingunni, hvernig
kona hans brást við og hvernig
þau síðan taka stefnu hvort í sfna
áttina.
Ennfremur þetta: Ólafur Jó-
hann Ólafsson vandar sig vel um
málfar og hann stílar skynsam-
lega. Um leið vill lesandinn
kvarta um vissa stífni í rithætti og
settleg bóklegheit, sem kannski
eiga sér að hluta skýringu í
löngum fjarvistum höfundar. Þau
torvelda höfundinum að koma
höndum yfir „allt það blinda æði“
sem leikur lausum hala í vitund
hnípins landa vors í vanda í Amr-
íkunni.
Það sem nú er sagt kemur ekki í
veg fyrir það að höfundinum tak-
ist um margt vel í því að sýna
hnignun og fall Friðriks Jóns-
sonar. Heimspekinám hans og
annað menningarstúss er ekki
mikill þáttur í sögunni - en kemur
þó við hana á sannfærandi hátt
þegar tveir freistarar. tengda-
pabbi og Indverjinnm málglaði
(sem virðist hafa á lykla að öllum
fyrirtækjum í vasanum) fegra
sína græðgi, „þvo“ sína peninga
með tilvísunum í skáldskap og
Iistir. Það er og ágætlega rakið
hvernig Friðrik svíkur vin sinn -
fyrst í smáu - og þar með eru
boðuð stærri svik, ekki síst við
sjálfan sig. Og prýðilega skýrt
birtist niðurlæging Friðriks í
tveim mælskum atburðum. Bæði
þegar hann barnar konu sína eins
og í misgripum eftir að hann hafði
neitað sér um skyndikonu á bar
(vegna þess að hann þorði ekki
að grípa til hennar fyrir vökulum
augum fyrirtækisins) og þegar hið
ljúfa líf uppana koðnar niður í
leiðsögn fyrir háttsetta Japani á
fáránlegar brjóstasýningar.
Að leiðarlokum segir Friðrik :
„Ég veit ekki hvort til er neitt sem
ég get trúað á“. Það er einmitt
rækilega undirbúið af höfundar
hálfu, að Friðrik er ekki maður til
að standa í uppgjöri og uppreisn -
hann er sá sem afneitar vandan-
um í lengstu lög eins og alki, hann
slær öllu á frest og hann á sér
ekkert til að styðjast við sem
andsvari gegn því siðferði sem
heimtað er af þjónum fyrirtækis-
ins mikla. Því ástin, vináttan, list-
in óarðbæra og svo land feðra
hans, ekki má gleyma því - allt er
týnt og tröllum gefið: sá sem rétt-
ir fjandanum litla fingurinn....
Árni Bergmann
Maður hangir í þessum djöfuls djöfli
Eyvindur P. Eiríksson
Eyvindur P. Eiríksson:
Múkkinn, skáldsaga.
Iðunn 1988.
Það eru til margar sjómanna-
bækur eins og menn vita. Sjó-
slysasaga í tuttugu bindum, við-
talsbækur við aflakónga fleiri en
taldar verði. En það er furðulega
sjaldgæft að sískrifandi fiski-
mannaþjóð sjái skáldsögu sem
sækir efnivið sinn til sjómennsku.
Skáldsögulesarinn hefur lengst af
fylgst með bóndanum, þorps-
kónginum eða þá unga mannin-
um (gjarna gengur hann með
skáldskapargrillur) sem er að
leita að sjálfum sér í annarlegri
borg.
Af þessum sökum fær fyrsta
skáldsaga Eyvindar P.Eiríks-
sonar strax sérstöðu: lesarinn
hefur fátt til samanburðar. Hann
er staddur á togara sem er gerður
út frá litlu plássi á næstsíðustu
kynslóð tæknibúnaðar. Sagan er
einföld í sniðum: við kynnumst
lífinu um borð, mest af sam-
tölum, þar sem reynt er sem ræki-
legast að fylgja „natúralisrna":
strigakjaftur, klám, gálgahúmor
fléttast inn í það hvunndagslega
og endalausa strit sem þjóðar-
búskapurinn reyndar hvílir á.
Það gerist ekki margt annað í lífi
skipverj a-þaðerkomiðí land og
drukkið (og þær uppákomur eru
langt frá þeim tilburðum til
brennivínsdýrkunar sem stund-
um eru reyndar) - einn skipverja
er að byrja ástarævintýri - síðan
ferst hann í illviðri og það er hald-
ið áfram að segja sögur og klæm-
ast og loks er eins og ekkert hafi
gerst. Eða hvað? Er lífið svona
grimmt? Já sjómennskan er ekk-
ert grín, stendur þar. Kannski við
getum fundið einhverja lyftingu í
andstæðu togaralífsins sem alltaf
er verið að skjóta inn öðru hvoru
- í lýriskum lýsingum á hafinu og
múkkanum og skipinu sem verð-
ur lifandi vera á sínu gösli um
sjóinn með mannabein í magan-
um? Það getur verið.
Múkkinn ber sterk einkenni
kollektífskáldsögunnar - sögu
sem stefnir meir af því að lýsa lífi
hóps en einstaklinga. Við getum
reynt að festa hugann við það,
hvað hver sjómaður hefur til mál-
anna að leggja - þarna er klám-
kjafturinn, þarna einn Færeying-
urinn, þarna er komminn, og hér
er hann Maggi - en sú iðja er
kannski ekki sérlega brýn. Radd-
ir sjómannanna eru eins og til-
brigði við stef sem er eitthvað á
þessa leið: háskinn og þrældóm-
urinn er hrakinn á brott með hálf-
kæringi, einsemdin með klámi,
pólitískur vanmáttur með þvf að
lýsa frati á þetta djöfuls pakk í
landi (og um leið kommadjöful-
inn á vaktinni sem er með ein-
hverjar ótímabærar meiningar).
Sjálfsmatið hoppar á milli sjálfs-
hafningar og glannalegrar sjálfs-
fyrirlitningar: maður heldur
kjafti og reddar landinu og hvert
kemst maður svo sem: „maður
hefur verið í þessum djöfuls djöfli
síðan maður var strákur, eigjn-
lega“. Kannski er þessi niður-
staða hér einna nærtækust:
„Skást var að leiða allt hjá sér,
vonast ekki eftir neinu, verða
litlu feginn, þrauka þanagð til
maður sneri upp tánum“.
Þetta hljómar allt sannferðug-
lega, sá sem.er alinn upp í sjávar-
plássi kannast við ótalmargt í tali
og tóntegund þessa verks : svona
var það, segir hann, eins þótt
hann hafi ekki verið á sjó sjálfur.
Og lesarinn gerir meira en taka
lýsinguna góða og gilda, hún ger-
ist oftar en ekki áleitin við hann
með sínum salta þrótti. Ekki þar
fyrir: ýmsa galla hefur bókin.
Sagan verður kyrrstæð um of.
Þegar á líður finnst lesandanum
að skeytin sem ganga á milli
manna séu hætt að bæta við heild-
armyndina, skili honum ekki
áfram. Hann efast ekki um að
dagarnir eru hver öðrum líkir um
borð, það er satt, en þeirri ein-
hæfni má ekki slá inn í textann.
Ástin (sem kemur yfir hann
Magga mjög skyndilega eins og í
draumi hins kvenmannslausa)
verður ekki að þeim tíðindum
sem skyldi, hún eins og hangir á
milli Ævintýrsins sem hún á að
vera og grófleikans og finni sér
ekki stað. Þema fuglsins er held-
ur ekki nógu fjölbreytilegt í út-
færslu. Aftur á móti tekst höfundi
einatt vel upp í stíl þegar hann
gjörir skipið lifandi, einskonar
tvíkynja tröll sem hefur séð fífil
sinn fegri:
„Verst var þó aðgerðaleysið,
liggjandi við bryggju, bundinn í
báða enda, geta sig ekki hreyft.
Vita að þótt vélarnar væru
spenntar til hins ýtrasta yrði ekki
hægt að rífa sig burt, slíta vírana
eða brjóta pollana, búandi við
þann illa grun djúpt niðri í djúp-
um vélarrúmsins eins og beinverk
í kilinum, að við lok einmitt þessa
túrs yrðu böndin varanleg og ekki
leyst aftur, og hann fengi að
grotna niður og liggja undir
skemmdarverkum óprúttinna
með brotna glugga og tættar
hurðir, flagnandi málningu,
ryðgaðar blokkir og trosnaða
víra... Það var þessi grunur sem
alltaf síaðist inn með skítugu
hafnarskólpinu í hvert sinn sem
bundið var við bryggju í ein-
hverju plássinu og byrjað að
landa“...
Eyvindur Eiríksson hefur með
verki sínu gert tvennt í senn:
sannað að hann hefur þau tök á
efnivið sem bjóða hann velkom-
inn í flokk sagnasmiða. Um leið
hefur hann gert fróðlega tilraun -
með kollektífsögu, með söguefni
af vettvangi sem fyrir skemmstu
var sameign margra en er nú
flestum lokaður heimur. Og vel á
minnst : mikið væri gaman að
komast að því hvað þeim finnst
um slíka sögu sem í þeim heimi
hafa lifað og lifa enn.
Árni Bergmann
24 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 16. desember 1988