Þjóðviljinn - 21.12.1988, Blaðsíða 14

Þegar tímavíddin hœttir
að skipta máli...
...og sagnfrœðingurinn bregður sér í Ifki endurskoðandans. Einar Már Jónsson fjallar um verk
Gísla Gunnarssonar, „Upp er boðið ísaland," sögu einokunarverslunarinnar á íslandi
Táknmyndasyrpa um efnahagslíf íslendinga á tímum Einokunarinnar.
Kórónaöa, flatta skreiðin (platfisk) í öndvegi- eins og vera ber, og til
hliðar við hana sauðkindin mikilvæga og hið nýinnflutta hreindýr.
Neðst er svo mynd sem snýst um þemað: Bóndi er bústólpi, bú er
landstólpi. Titilsíðumynd á bók Carls Pontoppidans um íslandsversl-
unina 1787 til 1788.
Það er engum ofsögum sagt, að
einokunarverslun Dana á íslandi
hafi fengið heldur lélega pressu
meðal íslendinga síðastliðna öld
og vel það. Frá því Jón Sigurðs-
son reyndi að reikna út hagnað-
inn af henni og setti fram stór-
felldar kröfur á hendur Dönum
um endurgreiðslu hafa menn yfir-
leitt sameinast í fordæmingunni á
þessum verslunarháttum. Hefur
sú skoðun löngum verið ríkjandi,
að einokunarverslunin hafi verið
tæki danskra nýlendukúgara til
að halda íslendingum niðri, fé-
fletta þá og arðræna og hafi hún
ásamt eldgosum, hafísum, hung-
ursneyð og drepsóttum átt mest-
an þátt í örbirgð og vesöld lands-
manna á 17. og 18. öld og langt
fram á þá síðustu. Fyrir atbeina
kennslubóka hefur þessi kenning
að verulegu leyti mótað sögu-
skoðun íslendinga nútímans og
hafa þjóðernissinnaðir landar og
forvígismenn sjálfstæðis að sjálf-
sögðu haldið henni á looti, en það
er ekki síður athyglisvert, eins og
stundum hefur verið bent á, að á
meðan ýmsir forsprakkar hægri
flokka voru að njörfa íslendinga
sem mest við Bandaríkjamenn á
sjötta áratugnum, reyndu þeir að
ala á óvild í garð danskra yfir-
valda með tilvísunum til einokun-
artímans, og jafnframt voru hug-
myndir um hag þjóðarinnar á
þessum öldum gjarnan notaðar
sem röksemdir fyrir ýmsum
kenningum um „frjálsa verslun".
í meira en sextíu ár var helsta
sagnfræðiritið um einokunar-
verslunina hið mikla rit Jóns Að-
ils „Einokunarverslun Dana á ís-
landi 1602-1787“, sem kom út
árið 1919, enda var það mjög
merkilegt verk á sínum tíma, þótt
ýmislegt megi að því finna ef það
er grandskoðað frá sjónarmiði
sagnfræðinga nútímans. En nú
hefur bæst við nýtt verk, sem tví-
mælalaust má telja nýjan áfanga í
rannsóknum þessa tímabils fs-
landssögunnar, en það er „Upp
er boðið fsaland" eftir Gísla
Gunnarsson, sem kom út eins og
vera ber 1987, þegar réttar tvær
aldir voru liðnar frá því að einok-
unarverslunin var afnumin (eða
a.m.k. rýmkuð), en er íslenskuð
og aukin útgáfa doktorsritgerðar
höfundar frá 1983.
Segja má, að þetta rit Gísla sé
mjög eftir kokkabókum „Ann-
ála-hreyfingarinnar“ frönsku,
sem nú er í þann veginn að verða
sextíu ára gömul, og þá kannske
einna helst annarrar kynslóðar
hennar, þótt höfundur hafi að-
ferðir sínar fremur úr öðrum átt-
um. Helsta nýjung þessarar
hreyfingar var sú að tengja saman
sagnfræði og ýmis önnur þjóðfél-
agsvísindi, t.d. félagsfræði og
hagfræði - en sagnfræðingar
„annarrar kynslóðarinnar" lögðu
einmitt mikið upp úr ýmsum
greinum efnahagssögunnar - og
fjalla um þjóðfélag fyrri tíma
nánast því eins og þeir væru fé-
lagsvísindamenn að fjalla um
sinn eigin samtíma. í riti Gísla er
nýjungin fólgin í því að hann
tengir saman á þennan hátt sagn-
fræði og hagfræði eða jafnvel
viðskipta- og rekstrarfræði.
Hann bregður fyrst upp almennri
heildarmynd af íslenska samfé-
laginu á einokunartímanum og
„stoðum" þess, en með því að
fara rækilega ofan í saumana á
hagskýrslum og margvíslegum
14 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN
bókhaldsgögnum einokunar-
kaupmannanna sjálfra leitast
hann síðan við að lýsa éinokunar-
versluninni sem ítarlegast og af-
komu hennar, - rekja i einstök-
um atriðum fyrirkomulag henn-
ar, innflutning og útflutning,
framleiðslu íslendinga sjálfra og
markaðssetningu og dreifingu
varanna erlendis, verðþróun í al-
þjóðaverslun, og reikna út ágóða
eða tap kaupmanna af einstökum
liðum. Jafnframt víkur hann að
stefnu og hugmyndum þeirra
valdhafa, sem réðu íslandsversl-
uninni, og stöðu hennar í Dana-
veidi. Hann greinir frá verslunar-
deilunni 1770-71 og fjallar um
áhrif verslunarinnar á ýmis
innanlandsmál (t.d. framfaravið-
leitni í sambandi við „innrétting-
arnar").
í hlutverki endur-
skoöandans
Þessi vinnubrögð hafa m.a.
þann mikla kost að oft á tíðum er
eins og tímafjarlægðin þurrkist
burtu. Fræðimaðurinn er ekki
Iengur í hefðbundnu hlutverki
sagnfræðingsins sem er að vega
og meta gamlar sögulegar heim-
ijdir, velta fyrir sér að hve miklu
leyti þær séu „áreiðanlegar" og
túlka þær síðan út frá sjónarmiði
manns sem er uppi mörgum
öldum eftir atburðina, hefur
önnur viðhorf og annan sjón-
deildarhring og verður því að
leggja mikið á sig til að „setja sig
inn í“ viðhorf fortíðarinnar, að
svo miklu leyti sem hann á annað
borð getur það. f staðinn fyrir
þetta er fræðimaðurinn nánst því
kominn inn í hiutverk „endur-
skoðandans", sem er að fara eftir
föstum reglum gegnum skjöl,
sem geta talist „samtímaheimild-
ir“, þar sem afstaða hans eða
vinnubrögð breytast ekkert eftir
því hvort þau eru honum nálæg
eða fjarlæg í tíma - tímavíddin
hættir sem sé að skipta máli í
rannsókninni. Þar að auki eru
skjölin ekki einungis heimildir
um eitthvað sem er fyrir utan
þau, heldur eru þau einnig sjálf
hluti af þeim raunveruleika sem
verið er að rannsaka, og geta því
ekki sem slík verið „óáreiðanleg"
í þeirri merkingu sem það orð er
venjulega notað um sagnfræði-
heimildir. Þetta gildir í raun og
veru einnig um bókhaldsvillur og
jafnvel „falsanir" ef svo ber
undir, - en það var aðeins í eitt
skipti sem „endurskoðandinrí'
Gísli komst að öðrum niðurstöð-
um en bókhaldarar einokunar-
kaupmanna (sbr. bls. 148). Ekki
er alltaf auðvelt fyrir leikmenn og
jafnvel fleiri að rýna í þessi talna-
fræði og meta þau, eins og orða-
skipti Gísla við norskan fræði-
mann í tímaritinu „Sögu“ (1985)
sýndu glögglega. En hvað sem
því líður er það mikilvægara en
margur kann að gera sér grein
fyrir að geta þannig á einu sviði
sagnfræðirannsóknaa.m.k. kom-
ist í bein og tímalaus tengsl við
veruleika fortíðarinnar.
Endurmat
Nú vill svo til að sú mynd sem
Gísli dregur upp af einokunar-
versluninni er með talsvert öðru
sniði en menn hafa átt að venjast í
hefðbundnum sagnfræðiritum.
Enginn getur reyndar efast um að
þetta fyrirkomulag utanrríkis-
verslunarinnar hafi verið íslend-
ingum óhagstætt, þegar á
heildina er litið, en til að meta
það og dæma í réttu samhengi
verður þó að taka tillit ýmissa
víðtækari þátta, bæði í kringum
verslunina og svo í sjálfum versl-
unarháttunum. Hugmyndasagan
leiðir í ljós, að á þessum tímum
efaðist enginn um að það væri
réttur eða jafnvel öllu heldur
skylda yfirvalda í hverju landi að
ákveða hvernig utanríkisverslun-
inni skyldi háttað, setja reglur um
verðlag, innflutning og útflutn-
ing, gefa þeim verslunarleyfi sem
þau vildu og tryggja öryggi kaup-
manna og kaupenda, og voru
ekki uppi neinar kenningar um
„frjálsa verslun" í nútímamerk-
ingu þessara orða, a.m.k. ekki
fyrr en seint á 18. öld. Þegar Dan-
akonungur kom á einokunar-
versluninni árið 1602 - þ.e.a.s.
hann neitaði að endurnýja versl-
unarleyfi þýskra kaupmanna og
ákvað að veita þau framvegis
þegnum sínum einum - var hann
því aðeins að notfæra sér rétt sem
enginn vefengdi og menn töldu
fyllilega lögmætan. Tilgangurinn
var vitanlega ekki sá að „arð-
ræna“ íslendinga í nútímamerk-
ingu þessa orðs: svo virðist sem
fyrir konungi hafi fyrst og fremst
vakað að tryggja einingu og
hagsmuni ríkisins í heild í sam-
ræmi við þær hagfræðikenningar
sem þá voru við lýði. Dönsk yfir-
völd virðast hafa óttast að sigling-
ar erlendra kaupmanna til Is-
lands í stórum stíl myndu leiða til
þess fyrr eða síðar að landið lenti
undir yfirráðum einhvers annars
ríkis, fyrst og fremst Englend-
inga; vildu þau fyrirbyggja það
með því að „efla verslun og sjó-
mennsku í danska konungdæm-
inu“, eins og sagt var, og að sjálf-
sögðu einnig tryggja að ágóði
verslunarinnar færi ekki til
Hamborgar eða á aðra slíka
staði, heldurtil Kaupmannahafn-
ar, enda var þá sú stefna ríkjandi í
efnahagsmálum á vesturlöndum
að flytja auðævi frá landshlutum
til höfuðborgar.
Það sem hef ði
getað orðið
Tíu árum áður en einokunar-
versluninni var komið á hafði Al-
þingi sent konungi beiðni um að
Einar Már Jónsson.
erlendir kaupmenn fengju að
sigla til landsins án sérstakra
verslunarieyfa og að þeir mættu
sigla á hvaða höfn sem væri, en
þeirri beiðni var hafnað (bls. 78).
Það má líka teljast sennilegt að
ótti danskra yfirvalda við afleið-
ingar af ótakmörkuðum sigling-
um erlendra kaupmanna til Is-
lands hafi haft við nokkur rök að
styðjast. Vitanlega hefði ábatinn
af verslun íslendinga við Eng-
lendinga orðið hæpinn í meira
lagi, ef hún hefði leitt til þess að
landið hefði komist undir stjórn
Englandskonungs, en það er
vandamál sem fellur ekki innan
verkahrings hagsögu og jafnvel
ekki sagnfræðinnar yfirleitt og
heldur heyrir það fremur undir
einhvers konar söguspeki sem
leitaðist við að bera saman það
sem varð og það sem hefði getað
orðið, ef atburðimir hefðu farið í
einhvern allt annan farveg. Slíkar
bollaleggingar þyrftu þó engan
veginn að vera fánýtar. En þar
sem það var hlutverk Danakon-
ungs að ákveða skipulag utan-
ríkisverslunar íslands og hann
átti naumast annan valkost, ef
hann vildi sjá fyrir hagsmunum
ríkisheildarinnar og tryggja ein-
ingu hennar, en þann að koma á
„einokunarverslun" í einhverri
mynd, er því vandamál sagnfræð-
innar því ekki þessi verslun í
sjálfu sér heldur, hitt hvernig
skipulag hennar hafi samræmst
hugmyndum og óskum íslend-
inga sjálfra.
Kaupmönnum
bönnuö vetur-
seta
„Einokunarverslun“ getur ver-
ið með mörgu móti, og bendir
Gísli á, að umskiptin hafi ekki
orðið 1602, þegar henni var kom-
iðá, heldur 1619-1620, þegareitt
verslunarfélag var stofnað fyrir
allt landið og gefin var út konung-
leg tilskipun um verslunartaxta.
Eftir það er ekki vafi á að staða
íslendinga gagnvart kaup-
mönnum versnaði til muna, þeir
misstu t.d. réttinn til að ákveða
verðiag, og margt bendir til að
kvartanir þeirra um gallaðar inn-
flutningsvörur (skemmt korn)
hafi haft við rök að styðjast. En
þegar á heildina er litið vekur það
hins vegar nokkra undrun, hve
mikið tillit var tekið til hagsmuna
fslendinga sjálfra í þessum við-
skiptum,-þ.e.a.s. hagsmunanna
eins og þeir voru skilgreindir í
landinu sjálfu. Greinilegt er að
íslendingar vildu að áhrif er-
lendra kaupmanna á þjóðlíf og
atvinnulíf í landinu yrðu sem allra
minnst, og í samræmi við það var
kaupmönnum bannað að hafa
þar vetursetu - þ.e.a.s. koma sér
þar fyrir á nokkurn varanlegan
hátt - þeim var bannað að stunda
nokkurn sjálfstæðan atvinnu-
rekstur, t.d. fiskveiðar, og þeim
var bannað að ráða fslendinga í
vinnu til sín, þegar Danakonung-
ur vildi slaka á þessum reglum til
hagsbóta fyrir íslendinga árið
1701, mótmæltu landsmenn, og
varð konungur þá að óskum
þeirra (bls. 39-40).
Samkvæmt ákvæðum einokun-
arverslunarinnar, sem öllum
kaupmönnum var skylt að fram-
fylgja, átti að halda uppi sigling-
um til landsins, hvort sem hagn-
aður var af því eða ekki, og flytja
ákveðið vörumagn á alla verslun-
arstaði. Verðlaginu var haldið
mjög stöðugu, og átti það vel við
íslenska innanlandsverslun, en
endurspeglaði aðeins í tak-
mörkuðum mæli verðþróunina
erlendis. En það var ekki allt og
sumt: bókhaldsrannsóknir Gísla
sýna einnig að fiskverði á íslandi
var haldið mjög lágu miðað við
markaðsverð erlendis, en þeim
ágóða sem kaupmenn fengu
j: