Þjóðviljinn - 21.12.1988, Blaðsíða 15

þannig var að nokkru leyti varið
til að greiða niður verð á innflutn-
ingsvörum til allra landsmanna.
Ef nislegur rammi
Þesar niðurstöður Gísla eru í
hæsta máta athyglisverðar.
Undanfarna áratugi hefur alveg
ný og á vissan hatt óvænt vídd
bæst við sagnfræðina við það að
menn hafa fundið aðferðir til að
rannsaka og gera sér að nokkru
leyti aliskýra mynd af því sem
kalla mætti „efnislega ramma"
mannlífsins á umliðnum öldum,
hvort sem það eru náttúruskil-
yrðin eða sá rammi sem skapaðist
við samspil manna við þau. Þann-
ig hefur mönnum tekist að rekja
nokkuð ítarlega sögu loftslagsins
síðastliðin þúsund ár, gera línurit
yfir hafísa og reikna jafnvel út
breytingar á sjávarhita. Einnig
háfa verið fundnar aðferðir til að
rannsaka allnákvæmlega eldgos,
hraunstreymi, öskufall og annað
slíkt á fyrri öldum, og hefur mikið
áunnist á því sviði þótt margt sé
ógert enn. En fleira mætti nefna.
T.d. mætti telja jafnvægi fólks-
fjöldans, fæðingar- og dánartölur
og breytingar þeirra, sem hægt er
að reikna út meö mikilli ná-
kvæmni á vissum tímum, til þessa
„efnislega ramma" í víðum skiln-
ingi. Sama máli gegnir um ýmis
þau fyrirbæri, sem Gísli fjallar
um og lýsir í riti sínu, framleiðslu
íslendinga, útflutnings- og innf-
iutningsvörur og verðlagskerfið í
heild.
Nákvæm þekking á fyrirbærum
af þesu tagi eykur að sjálfsögðu
söguskyn manna, en á einu sviði
skiptir hún þó sérstaklega miklu
máli. Þegar íslenskir sagnfræð-
ingar velta á annað borð fyrir sér
rökum íslandssögunnar, hallast
þeir gjarnan að „efnislegri
nauðhyggju" í einhverri mynd.
Bendir Gísli á algengustu skýr-
inguna: „í sagnfræðiritum síð-
ustu áratuga hefur borið nokkuð
á fremur einhæfum náttúruskýr-
ingum á samfélagsþróuninni:
Veðurfar (eða eldgos) stjórnaði
gangi sögunnar, maðurinn sjálfur
gerði það ekki" (bls. 24). Viðhorf
af þessu tagi endurspeglast mjög
glögglega í því þegar línurit yfir
verðurfarsbreytingar og hafís-
mánuði ár hvert frá landsnám-
söld til þessa dags eru kölluð „ör-
lagakúrfan" (sbr. „íslenska þjóð-
menningu" I, bls. 211). Sjálfur
lítur Gísli svo á að „slíkar skýr-
ingar (séu) í eðlilegu rökréttu
samhengi við lútherska forlag-
atrú fyrir tíma skynsemisstefn-
unnar“ (bls. 24). En til þess að
kanna gildi þeirra og „efnislegrar
nauðhyggju" yfirleitt er ekki
nema ein leið til, og hún er sú að
skilgreina „efnislegan ramma"
mannlífsins sem nákvæmast,
setja hann upp í töflur og línurit
ef þess er kostur, og athuga síðan
samspil hans og sögunnar.
„Bestu manna
yfirsýn"
Niðurstöður Gísla af „bók-
haldsrannsóknum" á einokunar-
versluninni leiða beint til slíks
samanburðar á einu sviði. Öldum
saman versnuðu skilyrði til land-
búnaðar á íslandi vegna kólnandi
loftslags („örlagakúrfan") og á-
gangs manna og kvikfjár á
landið. „Eðlilegt svar" við því,
eins og Gfsli segir, hefði verið
efling sjávarútvegs, og voru til
þess góð skilyrði, því verð á ís-
lenskri skreið var mjög hátt á
mörkuðum erlendis. Þetta gerð-
ist þó ekki á einokunartímabil-
inu, og telur Gísli að ein helsta
ástæðan hafi verið léleg utan-
ríkisverslun, en eins og hann
sýnir glögglega bjó þó fleira
undir: hinir „bestu menn" lands-
ins á þessum tíma litu nefnilega
svo á að landbúnaður væri eðli-
legur vettvangur fyrir íslenskt
mannlíf og þeir voru andvígir því
að auka fiskveiðar og efla sjávar-
útveg með öllu því sem honum
fylgdi (fiskiþorpum, frjálsu
verkafólki, breytingu á yerðlagi
og launum). Hátt verðlag á
skreið var því ekki látið renna til
þeirra sem veiddu fiskinn og
unnu hann: með því að nota það
til að greiða niður verð á ýmsum
innflutningsvörum til allra lands-
manna var sjávarútvegurinn í
raun og veru notaður til að styr-
kja landbúnaðinn með þessum
fjármagnstilfæringum og fékk
ekki að dafna sjálfstætt. Verð-
lagsstefna einokunarverslunar-
innar var því í samræmi við stefnu
hinna „bestu manna" í landinu og
stuðlaði að því að viðhalda
óbreyttu þjóðfélagsástandi.
Þegar á þetta er litið fær bar-
lómur íslendinga á þessum tíma
um fátækt landsins nokkuð ann-
an hljóm, og einnig kenningar
sem komu fram í svipuðu sam-
hengi um að ekki gæti fleira fólk
búið í landinu en 45-50.000.
Fátækt sem
hugarfar
Á þessu sviði a.m.k. dugir
„efnisleg nauðhyggja" sem sé
ekki nema að mjög takmörkuðu
leyti: „efnislegi ramminn" virkar
ekki beint á mannlífið og gang
sögunnar, heldur er einn millilið-
ur í spilinu, - viðhorf og hugarfar
mannfólksins sjálfs. Það var hug-
arfar íslendinga sem olli því að
þeir kusu lífsfyrirkomulag, sem
leiddi til stöðnunar og kom í veg
fyrir framfarir í efnahagsmálum,
sem létu mikilvægar auðlindir að
verulegu leyti ónýttar. Þetta
Ieiðir vitanlega hugann að því
gamla vandamáli hvort fátækt sé
ekki að talsverðu leyti hugarfar:
franskur sagnfræðingur, Delum-
eau, gat sér mikið orð fyrir að
semja „sögu óttans” og mætti
velta því fyrir sér hvort ekki væri
á sama hátt hægt að semja sögu
fátæktarinnar sem hugarfars. En
svo maður haldi sig við það sem
nær stendur, þá eru rannsóknir
Gísla ekki aðeins mikilvægar
fyrir hagsögu, heldur sýna þær
ljóslega að það er nú brýnt við-
fangsefni - jafnvel á þeim sviðum
sem tengjast hagsögunni - að
kanna hugarfarssögu íslendinga
frá sem flestum hliðum.
En þessi vandamál eru fyrir
utan viðfangsefni Gísla eins og
hann skilgreinir það. „Upp er
boðið ísaland" er fyrst og fremst
traust og ítarlegt rit um afmarkað
vandamál hagsögu íslands með
miklum upplýsingum. sem ekki
hafa áður komið fram, og úr-
vinnslu úr þeim. Ef maður vildi
vera með einhverjar aðfinnslur
væri helst að nefna, að sú „sjálfs-
gagnrýni” Annálahreyfingarinn-
ar, sem Jacques Le GofT nefndi
hér á dögunum gæti að nokkru
leyti átt við rit Gísla: sagnfræð-
ingarnir frönsku eru sem sé
komnir á þá skoðun að þeir hafi
ekki gefið atburðasögunni eins
mikinn gaum og skyldi, og á sama
hátt mætti setja, að ritið hefði
orðið enn skýrara ef Gísli hefði
gert þeim atburðum, sem hann
vísar til hér og þar og rekur stund-
um, skipulegri skil og fundið
þeim stað í uppbyggingu bókar-
'nnar- -e.m.j.
(Fyrirsagnir. millifyrirsagnir og
myndatexti eru blaðsins).

MÓNINN
«1 jaiíh viv
Einkaþjónn

§fS§| ■
Ma Landsbankl Islands
pM ^♦****»’S'fc-*---,
0100 0000 0002 T122
ttlFUR OURNARSSOR
omxnOT 1?/B7

Einkab lOni er í aðalbanka Landsbankans, Austurstræti 11.
EINKAÞJÓNNINN er tæki sem ílýtir fyrir afgreiðslu reikningsyfirlita og gengisskráningar til
viðskiptavina Landsbankans. Með hjálp bankakortsins veitir EINKAÞJÓNNINN eftirtalda þjónustu
á einfaldan og þægilegan hátt: Yfirlit yfir Einkareikninga og aðra tékkareikninga. f Yfirlit yfir
sparisjóðsreikninga (KjÖrbók, Afmælisreikning og aðra sparisjóðsreikninga). Yfirlit yfir
innlenda gjaldeyrisreikninga. Gengisskráningu dagsins.
Ekkert leyninúmer þarf til að nota EINKAÞJÖNINN, aðeins bankakortið. Láttu EINKAÞJÓNINN
stjana við þig^- til þess er hann.
Landsbanki
íslands
Banki allra landsmanna

ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 15