Þjóðviljinn - 12.05.1989, Blaðsíða 15

Frá bændaíhaldi til
bændaframsóknar
íslenskt bændasamfélag gjör-
breyttist á árunum 1880-1930.
Við upphaf þessa tímabils var
mikill meirihluti íslenskra bænda
fátækir leiguliðar sem greiddu
drjúgan hluta framleiðslu sinnar í
landsskuld og leigu af kúgildum,
sem þeir urðu að leigja með jörð-
unum hvort sem þeim líkaði bet-
ur eða ver. Víða gátu landeigend-
ur einnig krafist alls kyns kvaða
af leiguliðunum. Aðeins minni-
hluti bænda var í sjálfsábúð.
Við lok tímabilsins bjó allur
þorri íslenskra bænda á eigin
jörðum og ef þeir bjuggu á leigu-
jörðum höfðu landskuldirnar
minnkað svo mikið að lítill sem
enginn munur var orðinn á hag
bænda eftir því hvort þeir bjuggu
á eigin jörðum eða leigujörðum.
Skylduleiga á kúgildum var svo til
horfin og bændur áttu sjálfir allan
búfénað sinn.
Hér var sannarlega um miklar
breytingar að ræða. Áður þurfti
bóndi e.t.v. að flytja bú sitt tíu til
tuttugu sinnum á starfsævi sinni
því að jarðir voru aðeins leigðar
til eins árs í senn. Við þessar að-
stæður hafði bóndinn eðlilega
lítinn áhuga á því að gera nokkrar
bætur á leigujörð sinni eða húsa-
kosti hennar. Nú gátu bændur
hins vegar setið ævilangt á
eignarjörð sinni og það hlaut að
bæta mjög vilja þeirra til alls kyns
umbóta.
Mestalla þessa öld hafa íslend-
ingar haft fyrir augum búskapar-
hætti sjálfstæðra bænda sem eru í
lífstíðarábúð á jörðum sínum.
Við höfum ekki gleymt því að hér
er um tiltölulega nýtt fyrirkomu-
lag að ræða. Við höfum raun-
verulega einnig verið duglegir við
að gleyma ýmsum öðrum van-
köntum gamla sveitarsamfélags-
ins sem lifðu lengur en gamla
leiguliðaábúðin. Hvað skyldu
margir íslendingar í dag muna
sveitaflutningana á ómögunum
eða aðra þá illu meðferð sem fá-
tækt fólk mátti sæta hér á árum
fyrr, jafnt til sjávar og sveita?
Enda er sterkur vilji hjá þjóðinni
að muna aðeins það besta sem
gerðist hér áður fyrr. Hvað hafa
ekki margir heyrt gamalt fólk
segja um eitthvað sem er löngu
liðið: Það er best að þetta sé
gleymt.
Þegar Tryggvi Emilsson gaf út
bók sína, Fátækt fólk, árið 1976,
var eins og stór hluti þjóðarinnar
yrði fyrir hálfgerðu áfalli. Þótt
þessi ágæta bók Tryggva væri í
sumum efnum ekki annað en
staðfesting á mörgum sannindum
sem áður höfðu rækilega verið
staðfest, urðu samt ótal margir
furðu lostnir og spurðu: Var fá-
tæktin á íslandi áður fyrr virki-
lega svona slæm?
íslenska bænda-
samfélagið
fyrir aldamótin
Rannsóknir á félags- og hag-
sögu íslands hafa verið fremur
litlar fra,m á allra síðustu ár að
undanskildum nokkrum einstök-
um ritverkum í verslunarsögu.
Þetta hefur auðvitað einnig gilt
um ævaforna íslenska leiguliða-
samfélagið, sem ennþá lifði góðu
lífi um síðustu aldamót, þótt
eitthvað væri þá úr því dregið.
Það er athyglisvert að fyrsta
nákvæma athugunin á eignar-
haldi og ábúð jarða fyrr á öldum
hér á Islandi kom út á ensku í
Lundi í Svíþjóð árið 1967. Hér er
um að ræða doktorsritgerð
^pHeg UiÆttJFrrtme
—. bocnbfé pða
$> og lierntft? for aíle Pitteriiat,
v /--- VVJ */»viuvv (V* ♦’W'- vvnvfcíivj
gioc/ «t öœre ffolfeis tií nu wm\>t Séiantffe Compagnic /<&■<
ftjjfe, font er for gobc bngtige ®o6mantá - SSabre,
ffg af bemeltte Compagnics farenbe Jjobmanb/ paa *
, £aPn, in Anno 174 z-tigtig pcD $a!, 9)íaa[ oa
annammet þaber; Sí)í forpligter jeg mig og míntSItoíngcr, Scn
for 5ílle/03 SíUe foc Sttt, ot>en^nirIt>tc -/M —---------giiíe, tií
feebbtmefitte Compagnte íntereíTcntcrc, eUer i)lT!H bfttne ntiit tib;
ffarbbeSecffribrífe/ meb be cel ©?inbe, i Itaocc, forftfontmcm
fe áar 174 3 mcb gobe bngtiae 3íiant,|Tf Jíiobmaní'l- jBabre, i
rette Siebe * Siíb, paa —ítaP n, ©fat'csiol at
brtale; ©á Þerfom benne min gorífrípclfe itte af mig, fíicr inmt
^minðtr, i 9lUemaat>er, fom uieiOt, blioer fftcrfommct, ta iea, ci*
lcc br, at íiibe eftec 3Mficté - ‘öoml Sormcltming, fom Anno 1631.
bcn 4 Maji erbemt; tí! þoílfcn Snbe jeg tennc mm ut>ði»ne8or<
ffrmclfe egenbcenbiá bav>cr utifeetffrcoct, 03 er í;cr af ligclijí
benk@im*fatter ubft«b/bsorfore,naar k« cene crfoikfrfliotf,

Til að tryggja sér viðskiptavini
héldu kaupmenn þeim oft í
skuldafjötrum. Hérsést
skuldaviðurkenning manns
að nafniTorfi Þórðarson, sem
gerð var í Báfsendahöfn árið
1742. ÞarsamþykktiTorfi
hörðustu viðurlög standi hann
ekki í skilum með 100 fiska
skuld. Viðurlög gátu falið í sér
að allt bú Torfa yrði gert upp-
tækt. Skuldaviðurkenningin
er á dönsku og Torfi er eins og
sjá má tæplega skrifandi á ís-
lensku, Úrbókinni Upper
boðið (sland.
Björns Lárussonar, kennara við
hagsögudeild háskólans þar í
borg, sem bar heitið The Old Ice-
landic Land Registers, þ.e.
„Gömlu íslensku jarðabækurn-
ar“. Hér var einkum um að ræða
nákvæma rannsókn á jarðabók-
unum frá 1686 og 1695. í riti
þessu kom m.a. fram að í lok
seytjándu aldar bjó aðeins um
6% íslenskra lögbýlisbænda í
sjálfsábúð; allir hinir voru leigu-
liðar. 85% forstöðumanna heim-
ila áttu ekki jarðnæði, ekki einu
sinni örlítinn jarðarskika. Þriðj-
ungur alls lands var í eigu kirkj-
unnar og sjötti hluti var í eigu
konungs. Um 25% alls jarðnæðis
var í eigu áttatíu einstaklinga eða
um 1% allra forstöðumanna hei-
mila. Þessi áttatíu manna „góss-
eigendahópur" hafði flestar kon-
ungsjarðirnar og bestu kirkju-
jarðirnar að léni. Helstu verald-
legu og andlegu embættismenn-
irnir komu einnig úr þessum hópi
sem var innbyrðis tengdur blóð-
og venslaböndum.
Bragi Guðmundsson kannaði
frekar samsetningu þessa „góss-
eigendahóps" í cand. mag.-
ritgerð sinni árið 1982, sem kom
út í bókarformi árið 1985 undir
heitinu Efnamenn og eigur
þeirra. Bragi staðfesti þar í öllum
meginatriðum fyrri rannsóknir
Björns Lárussonar og útskýrði
jafnframt vel ættar- og vensla-
tengslin í „gósseigendahópnum".
Ymsir fræðimenn hafa sérstak-
lega kannað eignar- og ábúðar-
sögu einstakra landshluta. Ber
þar fyrst að nefna Arnór Sigur-
jónsson sem kannaði eign og
ábúð á Vestfjörðum allt frá
fimmtándu öld. Þessi rannsókn
Arnórs mun þegar hafa verið
orðin nokkuð gömul þegar hún
birtist í Sögu 1973. Már Jónsson
hélt áfram þessum rannsóknum
Arnórs í B.A.-ritgerð sinni árið
1980. Merkasta héraðssögurann-
sóknin á þessu sviði er samt vafa-
laust mag. art.-ritgerð Björns
Teitssonar, sem kom út í bókar-
formi árið 1972 undir heitinu
Eignahald og ábúð á jörðum í
Suður-Þingeyjarsýslu. Saga
Björns Teitssonar náði frá 17. öld
allt fram til 1930.
Niðurstöðurnar í öllum þess-
um héraðssögurannsóknum er í
öllum meginatriðum í samræmi
við fyrrgreindar rannsóknir
• Björns Lárussonar. En rannsókn
Björns Teitssonar er einstök að
því leyti að hún rekur ekki aðeins
nákvæmlega eignarhald og ábúð
um 1700 heldur rekur hann einn-
ig þær miklu breytingar sem urðu
á þessu sviði á nítjándu öld og
fyrstu áratugum þessarar aldar.
Ennþá sem komið er er þessi bók
um búnaðarsögu Suður-
Þingeyjarsýslu besta heimildin
sem við eigum þróunina frá leigu-
ábúð til sjálfsábúðar í sveitum
landsins. En einnig ber að geta í
þessu samhengi annarrar bókar
Björns Lárussonar, sem einnig
spannaði allt tímabilið frá
seytjándu öld til tuttugustu aldar,
Islands jordebok under förindu-
striell tid, sem kom út í Lundi
árið 1982.
Kjör leiguliða og kúgun land-
eigenda á þeim á nítjándu öld var
viðfangsefni Guðmundar Hálf-
dánarsonar í B.A.-ritgerð hans
árið 1980. Sama ár skrifaði Guð-
mundur Jónsson B.A.-ritgerð
um kjör vinnuhjúa á nítjándu öld
og kom ritgerð þessi út í bókar-
formi árið 1982 undir heitinu
Vinnuhjú á nítjándu öld. Þeir
nafnar töldu það báðir ótvírætt
að þá hefðu bæði ieiguliðar og
vinnuhjú sætt mikilli kúgun.
Vistarbandið,
ævaforn stofnun
Guðmundur Jónsson tengdi
kúgun þessa vistarbandinu, þ.e.
skyldu vinnufólks að ráða sig í
vist hjá bónda allt árið. Bóndinn
átti allan arðinn af vinnu vinnu-
hjúa sinna en greiddi þeim mjög
lág laun. Bændur, en þó einkum
ríkir bændur sem höfðu tök á að
hafa mörg vinnuhjú, vildu halda
sem mest í vistarbandið að hindra
að fram kæmu á íslandi sjálfstæð-
ar stéttir sjómanna og verka-
manna. Hér fetaði Guðmundur
raunar í fótspor margra fyrri
fræðimanna. Ber þar fyrst að geta
Sverris Kristjánssonar sem rakti
nokkuð sögu vistarbandsins í
bókinni Alþingi og félagsmálin,
Gísli Gunnars-
son sagnfræð-
ingur skrifar um
gjörbreytingu ís-
lensks bænda-
samfélags síð-
ustu 100 árin
sem kom út árið 1946. Höfundur
að þeirri bók ásamt Sverri var Jón
Blöndal hagfræðingur.
Björn Þorsteinsson sýndi
framá það í doktorsritgerð sinni
Enska öldin sem kom út í bókar-
formi árið 1970, að andstaðan við
afnám vistabandsins var æva-
gömul og átti umfram allt rætur
að rekja til andstöðu ríkustu
bænda og höfðingja við því að við
sjávarsíðuna mynduðust þorp
fiskimanna, sem gætu undir vern-
darvæng erlendra kaupmanna
orðið óháðir landskulda-og leigu-
fyrirkomulagi höfðingjanna.
Björn birti alþingissamþykt frá
árinu 1431 sem vitnisburð um
þetta efni, svo og svonefndan
Píningsdóm frá árinu 1490, en
hann var í gildi sem lög landsins
langt fram á átjándu öld. Þar var
kaupmönnum bönnuð veturseta
hér á landi en þó sérstaklega var
þeim bannað að ráða nokkra ís-
lenska menn í vinnu til sín.
Nokkur hluti af félags- og hag-
sögurannsóknum mínum hefur
snúist um þessa andstöðu ríkis-
bænda við þéttbýlismyndun við
sjávarsíðuna. Þessar athuganir
mínar hafa birst víða. í riti um
giftinar ogfrjósemi, sem kom út á
ensku í Lundi í Svíþjóð árið 1980
benti ég á að það hefði verið rót-
gróin hefð fyrir því í íslensku
samfélagi forneskjulegra hátta að
takmarka frjósemi með aðgangi
að jarðnæði. Ef ekki fékkst jarð-
næði fékkst engin gifting og þar
með engin skilgetin frjósemi. í
riti um orsakatengsl veðurfars og
sógu, sem einnig kom út á ensku í
Lundi árið 1980 tók ég sérstak-
lega til athugunar það iága tækni-
stig sem einkenndi atvinnuvegi
íslendinga á átjándu öld í saman-
burði við aðrar þjóðir á sama
tíma; þetta átti bæði viðjandbún-
að og sjávarútveg. Sjávaraflinn
var því sérstaklega svikull; fiski-
bátarnir voru yfirleitt litlir róðr-
arbátar; segli þanin þilskip voru
ekki til andstætt því sem var í
Noregi og veiðarfærin voru einn-
ig í frumstæðasta lagi hér á landi.
Ástæður þessa ástands voru
margþættar: einokunarverslun,
íhaldssemi ráðandi stétta og síð-
ast en ekki síst vítahringur fá-
tækar. Fátæktin dró úr framtak-
inu og framtaksleysið jók fátækt-
ina. Hér voru raunar nokkur rök
Skúla Magnússonar hjá átjándu
öld endurtekin.
Af öllu þessu leiddi svo
hræðsla við eflingu sjávarbyggða.
Einokunar-
verslunin og
gamla íslenska
bændasamfé-
lagið
í doktorsritgejð minni, sem
kom út árið 1983 (á ensku og í
Lundi í Svíþjóð) var aðallega fjall-
að um verslunarsögu íslendinga.
Doktorsritgerð þessi kom út á ís-
lensjcu í slækkuðu og bættu formi
árið 1987 úndir heitinu Upp er
boðið Isaland. Einokunarverslun
og íslenskt samfélag 1602-1787.
En auk verslunarsögunnar voru í
bókinni rakin’í stórum dráttum
ýmis efnisatriði úr fyrrgreindum
ritverkum frá árinu 1980. Sér-
staklega var vakin andstaða land-
eigenda og góðbænda gegn
eflingu þéttbýlis og sjávarútvegs
allt frá miðöldum til loka átjándu
aldar. ítarlega var fjallað um
bann landsmanna gegn því að
kaupmenn fengju að reka búskap
(til sjávar eða sveita) vegna þess
NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 15