Þjóðviljinn - 12.05.1989, Blaðsíða 23

reisnar og nútímastílsins. Viðtak-
andinn er þannig með á nótun-
um, betur en oft áður. Hann hef-
ur verið hér fyrr.
Þannig er heimur Hamskipt-
anna fluttur í blokkaríbúðir okk-
ar samfélags uppúr 1960 og pass-
ar fullkomlega. Það eru þeir
Guðjón Ketilsson og Ágúst Pét-
ursson sem vinna saman útlit sýn-
ingarinnar og tekst frábærlega vel
af litlum efnum. Víst er þetta
tímabil farið að verða nokkuð út-
jaskað í meðförum útlitshönn-
uða, en Guðjón fer svo sparlega
með tímatáknin í víðu sviðsrým-
inu og smekklega að aðdáun vek-
ur. Lýsing Ágústs er að sama
skapi skörp, hreinleg og eykur
áhrifamátt leiksins frá setningu til
setningar.
Guðjón Pedersen velur
leiknum stíl sem virðist býsna
frjáls. Inn í leikinn er skotið
nokkrum dansnúmerum sem
létta stemmninguna og gera
öllum leikaraskapinn ljósan,
setja eiginlega dans og söngva-
svip á sýninguna sem á sér svo
aftur samstæðu í stærsta vandan-
um við sviðsetningu sögunnar:
hvernig er innra tal Gregors sem
allan tímann er einn í afluktu her-
bergi tengt þeirri atburðarás sem
á sér stað annarsstaðar í íbúðinni,
þar sem fjölskylda hans nálgast
hægt og hægt hengiflug örvænt-
ingarinnar?
Lausnin er einföld og snjöll.
Ellert, sem leikur Gregor, stend-
ur hjá við míkrafónsstand og
barstól, eins og einmana
skemmtikraftur í næturklúbbi,
sveittur með sígarettuna, rauð
tjöld í bak, og reynir að komast í
samband við fjölskyldu sína og
okkur muldrandi í míkrafóninn.
Þannig er hann næstur áhorfand-
anum, en þó fjærstur vegna
endurvarps um hljóðnemann.
Ekki ný hugmynd, hún var síð-
ast notuð í Ofviðrinu fyrir Ariel
en mistókst þar hrapallega. Hér
heppnast hún og hefur víða skír-
skotun. Allir hafa ímyndað sér
einmanaleik þess sem situr einn á
sviðinu í spottljósi.
Ellert er einn af okkar efnileg-
ustu leikurum. Hann hefur ákaf-
lega hversdagslegt útlit, hann
getur verið hver sem er úr fjöld-
anum, honum er lauflétt að
bregða á sig svip stælgæjans
smurða og svo hnýtur hann í
djúpa einmanakennd, langvinna
þreytu þess þjáða. Hann blómstr-
ar í þessu hlutverki, leikur á als
oddi með frábærlega hugsaða fra-
msögn, blæbrigðaríka og sanna
persónu. Leikmáti hans er nokk-
uð á skjön við stílfærða fram-
komu fjölskyldunnar og gesta
hennar, eðlilegri og nær okkur.
Fjölskyldan kastast milli and-
stæðra póla í leik, allt eftir þeirri
tilfinningu sem rótast upp í að-
stæðum þeirra hverju sinni, en
skiptist gróflega í tvö horn. Pabb-
inn og mamman, Árni Pétur og
Margrét, eru lengi framan af
holdgervingar móður og föður-
hlutverksins, skopstælingar á
stöðluðum og hefðbundnum við-
brögðum í uppeldi og fjölskyldu-
mynstri. En svo molnar af þeim
skelin, manneskjurnar koma í
ljós, beygðar og bugtandi. Túlk-
un þeirra beggja verður að teljast
sigur fyrir þau sem listamenn.
Þau hafa hvorugt fyrr tekist á við
svo víðfeðmt svið í túlkun og
verða hér að skarta öllu því sem
fjölhæfur fullþroska leikari þarf á
að halda. Það tekst þeim báðum
svo bragð er að.
Árni Pétur vinnur hér bráðan
bug á raddbeitingarvanda sínum,
hleypur hljóm- og tónskalann
átakalaust. Margrét kemur nú
fram sem mjög eftirtektarverð
leikkona sem getur tekist á við
hvers kyns leikstíl sem er.
Bryndís Petra leikur aðeins á
öðrum nótum. Hennar hlutverk
stendur skrefi nær túlkun Ellerts,
natúralískara ef svo má að orði
komast. Hún hverfur frá því að
leika feimnislega stúlku til þess
að verða vargur í véum, tryggð-
arrofinn sem loks kveður upp úr
um að bróðurnum skuli úthýst. í
túlkun hennar er hæg og mild
stígandi sem snýst loks upp í
andhverfu sína. Þá eru þau Erla
og Einar Jón í smærri styrktar-
rullum, en halda fyllilega heildar-
mynd sýningarinnar, snerpu,
skopskyni, tímaskyni og stfl.
Þannig er það nú. Þetta er
sláandi sýning. Hún er ótrúlega
góð og ekki veitti af í þvi í miðju-
moði og rusli sem borið er á borð
fyrir okkur endalaust að loksins
kæmi eitthvað hressandi, krass-
andi, eitthvað sem rótaði ærlega
uppí áhorfendum, hlægilegt og
háðslegt, heillandi og heilt.
Hafi Frú Emelía kæra þökk
fyrir list af því taginu.
Biblíusögur
Kirkjulistahátíð í Haligrímskirkju.
Sjáið manninn - Þrír einþáttungar
eflir Jakob Jónsson.
Leikstjóri: Jakob S. Jónsson.
Leikmynd: Snorri Sveinn Friðriks-
son.
Lýsing: Árni Baldvinsson.
Tónlist: Hörður Áskelsson.
Leikendur: Erlingur Gíslason, Anna
Kristfn Arngrimsdóttir, Þórunn
Magnea Magnúsdóttir og Hákon Wa-
age.
í tilefni af Kirkjulistahátíðinni
sem nú stendur sem hæst í Hall-
grímskirkju hefur Jakob S. Jóns-
son sett á svið þrjá einþáttunga
eftir afa sinn, séra Jakob. Allir
sækja þeir efni sitt í guðspjöllin
og tengjast hver um sig Píslarsög-
unni en skoða hana frá nýjum
sjónarhólum þess manns sem
hefur á langri ævi skoðað hana í
kjölinn og velt fyrir sér ýmsum
mannlegum forsendum sem
spretta upp úr frásögninni. Hvað
fór Heródesi og Kristi á milli?
Hittust þær einhverju sinni María
og móðir Júdasar? Eða þá María
frá Magdölum og Pontíus?
Jakob spinnur síðan leikþætti
úr þessum hugmyndum að við-
aukum við Píslarsöguna og veltir
þá upp ýmsum mannlegum hlið-
um á persónum sem annars éru
flestum eingöngu nöfn á blöðum
sögunnar. í öllum tilvikunum
sem hann bregður upp fara trúin
og kærleikurinn, hugsjón
kristninnar með sigur af hólmi.
Þeir sem vaða í villu sjá skamma
stund ljós og finna trú á þann
mann sem forðum bar á götu
þeirra.
Þetta eru forvitnilegir þættir,
ekki síst fyrir þá sök að Jakob
bregður alltaf upp áhugaverðum
hugmyndum. Vinnsla hans úr
efninu er ekki sem best væri á
kosið. Stflbrögð hans eru fornleg
og hefði nafni hans betur höggvið
ýmsa vankanta af textanum, gert
hann beinskeyttari og nútíma-
legri. Flutningur þáttanna er
heldur fátæklegur og hefði
leikstjórinn mátt hvetja sitt fólk
til harkalegri átaka, blæbrigða-
ríkari flutnings.
Meginþáttur kvöldsins fer
fyrstur og er það eintal Heródes-
ar, tiltal hans við Krist. Erlingur
Gíslason tekst hér á við langan
texta og erfiðan og er sú glíma
ströng og löng og reynir nokkuð á
fimi leikarans en ekki um of. Er-
lingur mætti leika meira í þessu
hlutverki. Brögð þessa valda-
mikla manns eru mörg, en lævísi
hans eru takmörk sett í túlkun
Erlings. Víst kann það að vera
sameiginlegt álit þeirra Jakob-
anna og Erlings svo fanturinn fari
ekki af hólmi með pálmann f
höndunum, en sterklega hafði ég
á tilfinningunni að Erling hafi
skort þann spora í síðuna eða
tíma til að gera þokkalega túlkun
að glæsilegri.
Sömu sögu má segja af Hákoni
Waage í síðasta þættinum, nema
að þar bregst höfundurinn,
leikarinn hefur ekki úr nógu að
moða, hann vantar meira til að
dýpka persónuna og gera úr
henni heilsteypta sanna mynd.
Á annan í Hvítasunnu tekur
nýtt leikhús til starfa í hjarta
borgarinnar: KafTileikhúsið í Bí-
ókjallaranum (þar sem síðast hét
Café Rosenberg). Meiningin er
að gestir njóti veitinga meðan
þeir horfa á sýninguna eins og
einmitt var gert á þessum sama
stað þegar Alþýðuleikhúsið sýndi
þar Eru tígrisdýr í Kongó?
Fyrstur í þessari umferð sýnir
Þær Anna Kristín og Þórunn
standa sæmilega að sínum hlut,
en aftur eru persónusköpuninni
takmörk sett. Hana ber tilgangur
kennimannsins ofurliði, þær öðl-
ast ekki sjálfstætt líf áður en að
kenningunni kemur.
En þannig er oft með dæmi-
sögur, upphaf þeirra og forsenda
í daglegu lífi og hversdagslegum
persónum nær ekki að mótast
fyrr en kennisetningin tekur
völdin og minnkar þær í ekkert.
En tilraun þessi er forvitnileg
og vísar mönnum á nægtabrunn
sem sjaldan er opinn - hina helgu
bók.
Næsta sýning á þessum einþátt-
ungum er f kvöld vilji menn líta á
sýninguna.
Leikhópur öldungadeildar
Hamrahlíðarskóla Sögu úr dýr-
agarðinum eftir Edward Albee
undir stjórn Árna Blandons, en
meiningin er að kynna nýtt verk á
um það bil þriggja vikna fresti, og
eru EGG-leikhúsið, Frú Emilía,
Alþýðuleikhúsið og fleiri orðaðir
við staðinn.
Fyrsta sýningin verður á mánu-
dagskvöld kl. 22.
ELÍSABET
JÖKULSDÓTTIR
Kenning
Geðveiki. Gott orð. Merkilegt
hvað við erum viðkvæm fyrir þessu
orði. Einhverra hluta vegna eru þeir
sjúkdómar sem leggjast á sálina
meira feimnismál, en sjúkdómar sem
herja á líkamann. Kannski vegna þess
að við eigum að vera fullkomin. Það
ereinsog geðsjúklingar beri meiri sök
á sínum sjúkdóm en sá sem fær krabb-
amein eða nts. Þó segja sumir að
krabbamein sé dulin útgáfa af þung-
lyndi. Og þunglyndi ku vera geðsjúk-
dómur. Og alkóhólistar berjast við að
sannfæra hina um að alkóhólismi sé
sjúkdómur.
Þó má ekki bendla alkóhólisma við
geðsjúkdóm, nema eftilvill þegar
hann er kominn á mjög hátt stig. En
alkóhólismi og geðsjúkdómur eiga
það samt sameiginlegt að einkennin
eru sálræn, ef hægt er að nota svo
stórt orð, á þessum tímum þegar skil-
greining sálar og líkama er öll í ólagi.
Þetta er allt mjög flókið og merkilegt
hvað við vitum lítið um sjúkdóma. En
það gæti lagast ef hægt yrði að nota
sjúkdóma í hernaðarskyni.
Stundum er ekki einusinni hægt að
lækna kvef, enda er nýjasta kvef-
kenningin sem ég hef heyrt að kvef sé
vísbending til líkamans að halda
kyrru fyrir. Og leira inná við! En ég
veit að þið viljið lesa um geðveiki.
Eitt einkenni geðklofa, - en það
orð nota sumir í tíma og ótíma, þegar
þeir finna fyrir mótsögnunum í sjálf-
um sér - er að vilja frelsa heiminn.
Það er kallað Jesúkomplex. En eng-
inn veit afhverju í ósköpunum geð-
sjúklingar vilja frelsa heiminn. Samt
eigum við heil trúarbrögð sem byggja
í kringum mann sem vildi frelsa heim-
inn. Hann afi minn sem er prestur gat
ekki einusinni svarað þessu og er
samt fróður um margt. Kannski var
Jesú bara með nokkur fjólublá gen
sem rugluðu hann og til að kóróna
allt, þá hefur mamma hans kveikt í
hárinu á honum.
Við þurfum ekki að leita lengra en í
íslenskar þjóðsögur til að vita hvað
tíminn og ímyndunaraflið gera við
orð og atburði. Þó er til huldufólk
hverjum kletti. Klettur og huld eru
líka fyrirtaks tákn í dæmisögur.
En kannski berum við öll í okkur
dulda von um betri heim og ímyndum
okkur jafnvel að við getum átt ein-
hvern þátt í að gera heiminn betri.
Hinsvegar eigum við flest fullt í fangi
með vandamál okkar, hvort sem það
er þjóðfélaginu að kenna eða ekki, að
við höfum ekki tíma eða þrek tilað
bæta heiminn einsog við viljum. Ég
lærði reyndar í uppeldisfræði, að þeg-
ar fólk væri búið að ná tökum á per-
sónuþroska sínum, fengi það áhuga á
öðrum persónum. Jafnvel heilu
mannkyni.
Og þó geðsjúkdómar séu slíkt erf-
iðis og feimnismál, er eitthvað heill-
andi við þá úr fjarlægð. Ábyrgðar- og
kæruleysi, sem einkennir þeirra
heim, sem þrátt fyrir ruglið er þó
ósveigjanlegri en nokkurntíma „okk-
ar heimur". Geðsjúklingar búa sér til
lítinn og þröngan heim úr táknum.
Munurinn á þeirra heimi og okkar er
kannski sá að við þykjumst hafa
meira vald yfir okkar heimi. En okk-
ur vantar ábyrgðar- og kæruleysið
sem er hinsvegar þeirra vald. Báðir
heimarnir eru jafn óttaslegnir.
Maður lýsti því einusinni yfir að ef
hann mætti velja, kysi hann frekar að
verða geðveikur en að fá krabba-
mein. Afhverju? Afþví að geðsjúk-
lingar eru svo ljómandi hamingju-
samir og vita ekki af sér í brjálæðinu.
Ég held hinsvegar að varla sé til
meiri þjáning. Þjáning sem birtist td.
bara í göngulagi, lokuðum hreyfing-
um og því að geðsjúklingar fara aldrei
úr úlpunni. En afhverju erum við við-
kvæm fyrir geðsjúkdómum? Vegna
þess að við eigum að vera og viljum
vera fullkomin? Það er engin tilviljun
að við höfum bæði búið til persónur
einsog guð og djöfulinn. En pistillinn
er ekki um fullkomnunaráráttu, enda
vitum við öll innst inni (púff) að við
erum öll listaverk. Fullkomin lista-
verk. Ég ætlaði bara í tilefni dagsins,
að varpa fram nýrri kenningu í geð-
sjúkdómafræðum. Sem hljómar
svona: „Það gerist eitthvað fyrir til-
finningarnar og þá er einsog hugsunin
stöðvist einhvernveginn eða breyt-
ist.“
Hér er ekki tekið tillit til líffræði-
legra þátta, án þess þó að þeir séu
útilokaðir. Það er ekki í mínu valdi að
kveða uppúr með það enda á ég
hvorki skurðhníf né smásjá. En gef-
um okkur það að frumhugsun okkar
sé kaos. Hreint og klárt óbeislað afl,
sem við verðum að henda reiður á.
Sama gildir um tilfinningar okkar.
Feikimikið afl sem þarf farveg. Svo
höfum við líkama utanum þessi öfl.
Og þegar við verðum fyrir tilfinn-
ingalegu álagi, birtist það í brenglaðri
hugsun. Nærtækt dæmi er Ófelía, sem
lenti í ástarsorg og missti föður sinn
en um hana segir konungur:
„Aumingja Ófelía, skilin frá hugsun
sinni og góðri greind." (Undirstrik.
mín) Ófelía vafrar um höllina og étur
konfekt og lætur þessi orð falla: „Við
vitum hvað við erum, en við vitum
ekki hvað við getum orðið.“ Og það
er eftilvill þetta sem er svo heillandi
við geðsjúkdóma, að tal sjúklinga
getur nálgast innsta kjarna. Við vit-
um hvað við erum (þ.e. þykjumst),
en við vitum ekki og erum hrædd við
þær óravíddir, sem tilfinningar okkar
og hugsanir raunverulega bjóða
uppá. Ef við þyrðum að trúa því og
kanna þær ómælisvíddir, er fullt eins
líklegt, að valdastrúktúr sem pólitík
okkar byggist á, gæti allur riðlast og
það var þessvegna sem ég ákvað að
skrifa hvorki um kjaramál né um-
hverfisverndarmál.
En það er einsog verði að vera
hvorttveggja: flæði og jafnvægi á milli
hugsana og tilfinninga, til að við fúnk-
erum. Og þegar tilfinningalegt álag,
(eða líkamlegt, þetta er óþolandi
samtvinnað) verður of mikið, þá segir
eitthvað stopp, inní okkur (púff!
Hljómar einsog sé einhversstaðar
dúp hola). Er hugsun sterkari en til-
finningar? Stundum veit ég ekki hvað
eru tilfinningar minar og hvað eru
hugsanir. Er ekki hægt að finna til í
hugsuninni? En fólk fer að hugsa eftir
öðrum leiðum, undarlegum leiðum
sem enginn getur fylgt eftir. Kannski
lifir fólk bara í hugsun sinni. Eða lok-
ast. Lifir ekki. Lokast inní hugsun
sinni og tilfinningu. Og sveimar í
hringi í kringum eld í dimmum helli
og fær öðruhverju neista frá eldinum.
Þannig gætu þeir sem gjarna viljá
frelsa heiminn, hafa náð sambandi
við þann kjarna í okkur, sem vill hafa
heiminn betri, en birtist í öfgakenndri
heimsfrelsunaráráttu. Sumir kenna
sér persónulega um heilu heimsstyrj-
aldirnar.
Og fólk fær skilaboð úr útvarpi og
sjónvarpi og í stað þess að gera okkur
mat úr tilviljunum, einsog Kundera
bendir okkur á að gera, verða skila-
boðin ógnvekjandi tilmæli.
Aðrir er í stöðugu sambandi við
verur á öðrum hnetti, eftilvill vegna
þess að þeir ná engu sambandi við
verur á þessum hnetti. Þannig virðist
hugurinn hafa ótakmarkaða mögu-
leika tilað myndbreyta (umbreyta)
hugsunum og tilfinningum. Því er það
ekki þannig að ímyndun getur orðið
raunveruleg þegar ekki er hægt að
segja lianan með einhvernveginn orð-
um? fmyndunaraflið er náttúrlega
eitt af náttúruöflunum. Og nú er farið
að nota Ieikræna tjáningu, tilað
hjálpa geðsjúklingum og reyndar
fleirum, tilað brjóta upp mannleg
samskipti og kljúfa þau í frumeindir
sínar. Ög eftilvill tilað reyna að sam-
eina ímyndun og raunveruleik. Skil-
greining ímyndunar og raunveru er
reyndar í jafnmiklu ólagi og skil-
greining sálar og líkama.
En það er sagt að allir geti orðið
geðveikir, við ákveðnar aðstæður.
Og stundum minna nútímaþjóðfélög
(leiðindaorð!) á geðsjúkrahús, hvað
sambandsleysi viðkemur. Fólk á geð-
sjúkrahúsum hefur ekki samskipti;
þar er hver í sínum heimi. Þannig að
kannski verðum við smátt og smátt
galin og hamingjusöm í brjálæðinu.
En það veit enginn neitt. Það hefur
enginn komist þaðan aftur. Þetta var
bara örlftil kenning í tilefni dagsins:
„Það gerist eitthvað fyrir tilfinningar
okkar og þá er einsog hugsunin stöðv-
ist einhvernveginn eða breytist“.
Titrandi támjó tilraun tilað frelsa
heiminn.
En ekkert er nýtt undir sólinni
enda er þetta gömul sól.
Föstudagur 12. maf 1989 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 23