Þjóðviljinn - 23.06.1989, Síða 16

Bjartsýni andspænis flóknum
áhættum nýrrar aldar
Svavar Gestsson menntamálaráðherra skrifar
Hvað beið þeirra bama sem
fæddust 1889 í þessu kalda harð-
býla landi? Það var fátæk þjóð
sem byggði landið, en hún átti þá
þegar ríkan metnað fyrir sína
hönd og niðja sinna. Það var þá
þegar hafin sjálfstæðisbarátta, en
Jón Sigurðsson hafði lokið sínu
ævistarfi, Fjölnismenn voru allir,
en nýjar kynslóðir um það bil að
taka við. Þeir sem fæddust það ár
fyrir 100 ámm og næstu árin á
eftir leiddu sjálfstæðisbaráttu
þjóðarinnar næstu áratugina. Þá
vom bomir í þennan heim tveir
drengir í Austfirðingafjórðungj
sem áttu eftir að setja mark sitt á
sögu þjóðarinnar alla næstu öld
og sennilega líka þá þamæstu:
Þórbergur Þórðarson á Hala í
Suðursveit og Gunnar Gunnars-
son á Valþjófsstað. Við erum ein-
mitt að kalla fram minningu
þeirra um þessar mundir um leið
og við höldum menningarhátíð á
öllu Austurlandi, sem hófst 18.
maí og heldur áfram í allt sumar.
f því sambandi skal það nefnt sér-
staklega þegar Listasafn íslands
opnaði okkur fjársjóði sína í
íþróttahúsinu á Egilsstöðum. Þar
kemur margur maður við sögu og
listamennirnir eiga hver sína sögu
- en þeir eiga líka margt sam-
eiginlegt: þeir eru íslendingar,
þeir em Austfirðingar og þeir em
allir brautryðjendur, ekki síður
Tryggvi Ólafsson, sem er yngstur
í sýningu Listasafnsins en þeir
elstu sem eiga myndir á sýning-
unni. Kjarval er elstur þeirra
fæddur 1885, Jón Þorleifsson er
fæddur 1891 og Finnur, sem lifir
enn í hárri heiðurselli, er fæddur
1892 og er því nítíu og sjö ára að
aldri. Nafni minn Guðnason
fæddur 1909 og Nína fædd 1913.
Löngu seinna Tryggvi 1940.
Kjarval er fyrstur þeirra til þess
að leggjast í víking til útlanda og
nemur sínar listir í Hinni konung-
legu akademíu fagurra lista í
Kaupmannahöfn. Den kongelige
akademie for skdnne kunster. En
þangað fóm aðrir líka: Svavar
Guðnason, Nína Tryggvadóttir
og Tryggvi Ólafsson. Alla þessa
öld sækja okkar myndlistarmenn
menntun sína til Danmerkur og
það er ekki fyrr en 100 ámm eftir
að Kjarval fæddist að farið er að
tala um það í alvöru að íslending-
ar eignist sína listaakademíu.
Þegar þetta er skoðað skilst
kannski betur að rithöfundar
okkar fyrr á öldinni skyldu einnig'
leita til Danmerkur eftir fé og
frama; þannig var veruleiki hins
fámenna íslenska samfélags síð-
ast á 19ndu öidinni og í upphafi
þeirrar tuttugustu. Gunnar
Gunnarsson og Jóhann Sigur-
jónsson og Kamban bmtu sér
braut í Danmörku á danskri
tungu og náðu langt eins og það
er kallað - náðu eyrum dönsku
þjóðarinnar og reyndar miklu
víðar. En allir komu þeir aftur og
þeirra er ekki minnst í Danmörku
um þessar mundir heldur einmitt
hér á íslandi. Hér er vegur þeirra
metinn og framlag þeirra þakk-
að.
Það borgar sig
Þetta má þá verða okkur líka til
umhugsunar um þróun íslenskrar
tungu: alveg er óhugsandi að
nokkmm íslenskum rithöfundi
ungum kæmi það til hugar nú að
hefja feril sinn á því að skrifa á
danska tungu. Hitt dettur
mönnum reyndar frekar í hug
núna að skrifa Ijóðatexta sína á
ensku til þess að komast í gegnum
poppmúrinn. Danskan var lykill
að poppheimum fyrri alda en það
er liðin tíð. En frá því að menn
fóm til Danmerkur að skrifa hafa
líka orðið mikil undur og stór
með þessari þjóð. Hún hefur náð
því að halda sjálfstæði sínu, hún
hefur náð að reisa menningarleg
verk svo allur heimurinn tekur
eftir þeim þó þau séu fyrst skrifuð
á íslensku. Og enn er metnaður
okkar fyrir hönd málsins svo
ríkulegur að við hefjum sérstakt
málræktarátak á árinu 1989 ein-
mitt vegna þess að við finnum að
það er vá fyrir dyrum ef við ekki
gætum okkar á þessari ströngu
vegferð hinnar trylltu geimaldar.
En við emm betur undir það búin
að treysta stöðu tungunnar en við
vomm þegar þessir hreppsómag-
ahnokkar hírðust inni á palli fyrir
nærri heilli öid. Þess vegna er
vissan um að málræktarátak skili
árangri nú meiri en áður þó við
vitum að 100 gervihnattarásir
flæði inn á heimili okkar á næstu
ámm.
Við emm einmitt nú að minn-
t þessara höfunda, Þórbergs og
v mnars Gunnarssonar á þessu
á til þess að þakka framlag
þ> rra, en líka til þess að brýna
þj >ðina á því að taka á með okk-
ur í málræktarátakinu. Málrækt-
arátak stundum við ekki einungis
af því að við teljum íslensku fag-
urt mál og ekki aðeins af hreinum
tilfinningalegum ástæðum heldur
vegna þess að við vitum að það
borgar sig jafnvel betur þó miði
við kalda mælikvarða gróðahyggj-
unnar. Það kemur á daginn á
þessari öld: að með því að rækta
sjálfstæðisvitund okkar og þar
með málið hefur okkur auðnast
að eignast bókmenntir og menn-
ingarleg verk sem opna okkur
leiðir að öðram þjóðum og öðm
menriingarumhverfi af því að við
erum íslendingar; að opna okkur
heima sem hefðu aldrei orðið til
og hefðu aldrei staðið okkur opn-
ir nema vegna þess að stofninn
stendur hér djúpum rótum í ís-
lenskri mold.
Ólíkir
Þegar Gunnar Gunnarsson og
Þórbergur Þórðarson hófu feril
sinn vom kynslóðaskipti að eiga
sér stað í íslenskum bók-
menntum.
Sjóndeildarhringurinn var að
víkka; gamla bændasamfélagið
sem hafði verið óbreytt um marg-
ar aldir var að hrynja til gmnna
og með því ýmsar hugmyndir og
hugsjónir sem nýr tími hafði lítil
not fyrir. Ný veröld blasti við
augum og ný vandamál sem nú
þurfti að takast á við - nýir guðir
til að trúa á eða til að afneita.
Brýna nauðsyn bar til að lýsa
manninum í nýju samhengi;
manninum sem lítur í barm sér og
spyr: „Hver er ég?“ og skyggnast
síðar í kringum sig og spyrja enn:
„Hver er veröld mín, hvað vil ég
henni og hvað vill hún mér?“
Þessar spurningar bmnnu á
Gunnari og Þórbergi og báðir
reyndu að svara þeim - að vísu
oftast með gjörólíkum hætti, en
báðir þó þannig að eftir því var
tekið og svör þeirra em nú gildur
þáttur íslenskrar menningarsögu
á þessari öld. Þeir sköpuðu nýja
sögu, nýja menn í nýju umhverfi.
Þeir eiga fátt sameiginlegt sem
rithöfundar og lífsviðhorf þeirra
voru gjörólík. En uppruni þeirra
var líkur: Báðir ólust þeir upp í
afskekktum sveitabyggðum
þangað sem engar fréttir bárust
af því að brátt yrði lífsgrundvöll-
urinn metinn að nýju. Allt hafði
staðið í stað; hver kynslóð tók við
arfi forfeðranna og hann reyndist
einlægt notadrjúgur. Báðir sungu
þessir rithöfundar bernskuheimi
sínum þann óð að aldrei fyrnist
meðan íslenskt mál er talað og
íslensk menning einhvers metin.
Það varð beggja hlutskipti að
uppgötva að veröld bernskunnar
hvarf sjónum og að hún kæmi
aldrei aftur. Þessa veröld kvöddu
þeir hinstu kveðju og gengu á vit
veraldar sem engu líktist öðm en
kannski völundarhúsi þar sem
auðveldast er að fara villur vegar.
Leikur aö stráum
Á undraskömmum tíma verða
þessir tveir sveitamenn heims-
borgarar sem kanna ný svið
mannlífsins og miðla nýrri lífssýn
í gegnum persónur sem aldrei
höfðu fyrr birst í íslenskum bók-
menntum.
Þó geymdu þeir í hjarta sínu
gamla heiminn sem þeir vissu að
var þrotinn að kröftum. Og ég
spyr: Er t.d. hægt að gleyma upp-
hafi Fjallkirkjunnar þegar Gunn-
ar Gunnarsson lítur til baka til
þeirrar veraldar sem hann yfirgaf
og segir:
„Þau ár sem ég var ungur og sak-
laus, að erfðasyndinni undanskil-
inni; þau ár, þegar viðburðir lífs-
ins miðluðu mér reynslu, sem var
laus við beiskju; þau ár, þegar
vorkunn mín með öllu kviku var
ógagnrýn og einlœg; þau ár, þeg-
ar Guð stóð mér fyrir hugskots-
sjónum sem örlátur og vingjarn-
legur föðurafi, Fjandinn eins og
dálítið varasamur og duttlunga-
fullur móðurafi, en undir niðri
heimskur og meinlaus; þau ár,
þegar Ijósið var ísenn bœði Ijós og
sigursœlt Ijós og allt myrkur og
allan ótta mátti scera burtu með
einu Faðirvori og signingu; þau
ár, þegar ég grillti ekki kvöldið á
morgnana og sat öruggur í skjóli
undir grasi grónum moldarvegg
og lék mér að stráum; þau ár eru
liðin og koma aldrei aftur
Nei, vissulega koma þessi ár
aldrei aftur, en Gunnar Gunnars-
son og Þórbergur Þórðarson hafa
gefið okkur þessi ár á ný; þau eru
þar með ekki aðeins þurr saga
heldur lifandi þáttur íslenskrar
menningar - ekki síður en endur-
sköpun Gunnars og Þórbergs í
fjölmörgum bókum þeirra.
Listamanna-
samviska
Halldór Laxness komst þannig
að orði um Gunnar Gunnarsson
að „listamannssamviska hans var
alger að því leyti sem hvert verka
hans var sáttmáli hans sjálfs við
sjálfan sig. Hann vissi að maður
verður listamaður af því einu að
gera strángari kröfur til sjálfs sín
en aðrir menn; og lifði eftir því. “
Ætli það sé hægt að hugsa sér
betri eftirmæli eftir einn lista-
mann en einmitt þessi orð Hall-
dórs.
í grein um Gunnar þakkar
Halldór Gunnari samfylgdina við
þýðinguna á Vikivaka, sem hann
segist reyndar hafa gleymt að
þakka honum meðan báðir lifðu,
en Halldór kveðst að lokum einn-
ig vilja „þakka honum fyrir þann
blœ af íslenskum eilífðardraumi
sem honum tókst að vekja í huga
mér meðan ég var að glíma við
þýðingu þessa einstæða skáld-
verks.“
Menningarhátíðin ' á Austur-
landi er m.a. haldin til þess að
endurtaka þessar þakkir til
Gunnars Gunnarssonar og Þór-
bergs Þórðarsonar fyrir þann blæ
af íslenskum eilífðardraumi sem
þeim tókst og tekst að vekja í
huga íslensku þjóðarinnar.
Þórbergur Þórðarson sá mikli
stflsnillingur hefur látið eftir lista-
verk og reyndar fræðimanns-
vinnu lika sem mun skila okkur
enn um áratugi og vonandi aldir
gleði og bjartari skilningi á
samtíð og framtíð. Fyrr á þessu
ári minntumst við sérstaklega 100
ára afmælis hans með því að efna
til stflverðlauna Þórbergs Þórðar-
sonar. Það var líka liour í mál-
ræktarátaki 1989. Og það sakar
áreiðanlega ekki að geta þess að
það var einmitt maður af aust-
firsku bergi brotinn sem hlaut
verðlaunin fyrstur manna, Gyrð-
ir Elíasson. Hann elst upp við að-
stæður hins tryllta hávaða popps-
ins, en hann er undarlega lág-
mæltur snillingur og talar svo
ljóst í fallegum myndrænum og
hljóðlátum texta að hann heyrist
af því að hann hefur ekki hátt.
Hann er einmitt ættaður í Borg-
arfirði eystra - þar sem Kjarval
gekk á sinn fyrsta listaháskóla
fyrir fagrar listir og málaði síðan
Dyrfjöllin alla sína ævi. Þannig
tengjast þeir þessir tveir lista-
menn: samnefnari þeirra er Dyr-
fjöllin í allri sinni tign og allri
sinni djúpu þögn.
Sigur kynslóöar
Ég spurði fyrst: hvað virtist
bíða þeirra barna sem voru í
þennan heim borin fyrir öld eða
svo. Og við spyrjum nú hvað bíð-
ur þeirra barna sem fæðast í
þennan heim í vor í þessu landi
sem hefur enn minnt okkur á að
það er harðbýlt og kalt.
Heimarnir eru ólíkir. í lestrarfé-
lagi Borgarfjarðar eystri sem var
stofnað fyrir hundrað ámm vom
til eftirfarandi bækur: Fomaldar-
sögur Norðurlanda, Bækur Þjóð-
vinafélagsins, Bækur Bók-
menntafélagsins, Búnaðarritið,
Iðunn, Snorra Edda, Hjálp í við-
lögum og Lækningabók dr. Jón-
assens. Börnin sem fæðast um
þessar mundir geta valið 10 sinn-
um fleiri sjónvarpsrásir en nam
öllum samanlögðum bókakosti
Lestrarfélagsins í Borgarfirði
fyrir 100 árum. Þar er því fátt
sameiginlegt. En nú er íslenskt
mál auðugra og að mörgu leyti
sterkara en þá, nú eru lífsvonir
þess meiri en þá var þrátt fyrir
allt. Nú þarf enginn að leita til
útlanda til þess að skrifa bækur,
til þess að mála myndir eða til
þess að semja tónverk - brátt
eigum við okkar listaháskóla fyrir
fagrar listir. Þess vegna eigum við
nú að vera betur undir það búin
en nokkm sinni fyrr að takast á
við ný verkefni. Það er árangur
verkanna í eina öld. Það er sigur
kynslóðarinnar. Þess vegna er
unnt að halda á Austurlandi
menningarhátíð sem nær til
margra staða í fjórðungnum. Sú
hátíð er allt í senn: Til þess að
rifja upp söguna, til þess að
styrkja menningarstarf nútíðar-
innar en líka til þess að strengja
þess heit að standa okkur enn
betur í næstu hundrað ár svo það
verði alveg tryggt að málið verði
okkar mál eftir 100 ár líka. Fyrst
þjóðin og aðstæðumar gátu fært
okkur betra mál, fyrst þjóðin og
aðstæðumar síðustu öldina gat
fært okkur þessa ríku menningar-
sögu, ætti okkur ekki að vera
skotaskuld úr því að ljúka þeirri
öld sem næst kemur af fullri reisn
og myndarskap. Þess vegna er
menningarhátíð á Austurlandi
ekki aðeins brýning og hvatning
til dáða. Hún er líka yfirlýsing um
það að við getum gengið bjartsýn
til verka andspænis flóknum
áhættum framtíðarinnar á nýrri
öld.
Hugleiðing um
KL % jH Gunnar, 1
Þórberg og
^ málrækt í 1 • f wR
tilefni hátíðar m. - mm
á Austurlandi

Gunnar Gunnarsson Þórbergur Þórðarson
16 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 23. júnf 1989