Þjóðviljinn - 27.07.1990, Blaðsíða 17

Alþjóðlegt kommúnistatímarit
og grein eftir Halldór Laxness
voru lögsóttir fyrir hugmyndir
sínar og gerðir með dómi útrækir
úr mannlegu félagi vegna þeirra
eða teknir á lífi.“ Halldór heldur
sig svo mest við hinar kaþólsku
miðaldir í greininni og dregur þar
upp miklu dekkri mynd af páfa-
dómnum en hánn gerir í öðrum
ritsmíðum. Ástæðan er náttúr-
lega sú, að hann „talar um munk-
inn en meinar sköllótta mann-
inn“ eins og Kínverjar segja: páf-
ar og Rannsóknarréttur og trú-
villingabrennur eru höfð til að
skoða visst mynstur í hegðun ein-
ræðisríkja samtímans - og þá
þeirra sem lutu kommúnísku
flokksræði. Á þetta er líka minnt
með beinum hætti eins og t.d. í
bessum orðum:
„Það er engin ástæða til að
halda að páfar miðaldanna hafi
haft meiri trú á kaþólsku en til að
mynda Stalín á kommúnisma eða
Hitler á þjóðernissósíalisma.
Valdið eitt skipti máli.“
Hvað fór
úrskeiðis?
Greininni um „Upphaf mann-
úðarstefnu“ var hafnað. Saman-
spyrðing af þessu tagi gat ekki
gengið í tímaritinu alþjóðlega,
eins þótt Khrúsjof hefði margt
miður fallegt sagt um Stalín á
flokksþingi skömmu fyrr (1960).
Það var lfka ótæk villa hjá
greinarhöfundi að beina athygl-
inni að þeirri staðreynd (eins og
Onvell hafði gert áður) að í al-
ræðiskerfum fer svo fyrr en varir
að „valdið eitt skiptir máli“.
Svo var annað: á skammri
stundu skipast hugmyndafræði-
veður í lofti. Sá texti sem gat
næstum því sloppið (með
samkomulagi við höfund um að
strika kannski út í bili tvær-þrjár
setningar) á prent um það leyti
sem Zuzanek lagði upp til Is-
lands, hann gat komið að harð-
læstum dyrum nokkrum mánuð-
um síðar. Rétt eins og Solzhenit-
syn í Sovétríkjunum breyttist úr
snillingi á borð við Tolstoj (svo
sagði Pravda eftir að Dagur í lffi
ívans Denisovítsj kom út!) í vaf-
agemling og kannski níðhögg
kommúnismans nokkrum mán-
uðum síðar.
Sjálfur segir Halldór Laxness í
neðanmálsgrein um málsatvik:
„Ritgerð þessi var samin (á
ensku) að tilhlutan tímarits í
Prag, sem síðan treysti sér ekki,
vegna hugmyndafræði, að prenta
útmálun á Rannsóknarrétti mið-
aldanna."
Svo fór nú það.
Málalok
Af vini okkar Zuzanek er það
að segja, að nokkru síðar hætti
hann störfum við „Vandamál
friðar og sósíalisma“. Hann sneri
sér að félagsfræði frítímans og
komst í starfshóp sem vann að
þessum málum í Tékkóslóvakíu í
tengslum við UNESCO. Tengsl-
in við UNESCO hjálpuðu honum
að komast til Parísar með fjöl-
skylduna eftir innrásina 1968 -
nokkru síðar flutti þetta fólk til
Kanada og býr þar og vegnar vel.
Þegar Zuzanek nú heimsækir
Prag eftir langt hlé, getur hann
labbað sig upp á Thakurova-götu
þar sem ritstjórn margnefnds
tímarits var til húsa á sínum tíma.
Það hús er nú komið aftur í umsjá
fyrri eigenda sinna - kaþólskra
guðfræðinga. Þar er nú allt breytt
innan stokks. En líkneskjur af
Móse og Kristi, sem felldar eru
inn í framhlið byggingarinnar,
þær voru þarna þegar marxistarn-
ir alþjóðlegu gengu sig inn árið
1958 - og þær eru þarna enn, rétt
sem ekkert hafi í skorist.
Engin vandamál í dag, takk
fyrir. Þess í stað ætla ég að ségja
litla sögu. Sögu af alþjóðlegu
kommúnistatimariti í Prag sem
var að deyja og grein eftir Halldór
Laxness og af vini mínum tékk-
neskum sem pantaði greinina.
Tímaritið
sem hvarf
Sagan byrjar á því, að á dögun-
um er ég að skoða sovéska viku-
ritið Nýir tímar. Þar sé ég grein
eftir Sergej nokkurn Bélenkov
sem lýsir því, að nú sé tímaritið
„Vandamál friðar og sósíalisma“
dautt. Þetta tímarit hóf göngu
sína fyrir 32 árum og átti að vera
málgagn hinnar alþjóðlegu
kommúnistahreyfingar. Þegar
litið er á ártöl má þykj a líklegt, að
tímaritinu hafi ekki síst verið ætl-
að að berjast fyrir sovéskum
sjónarmiðum gegn kínverskri
maóistavillu, sem þá var farin að
grasséra hér og þar um heiminn.
Nema hvað: tímaritið kom út á
fjölmörgum tungumálum (enska
útgáfan hét World Marxist Revi-
ew). Það lagði undir sig stórt hús
sem áður hafði tilheyrt sam-
tökum kaþólskra guðfræðinga í
Prag. Fjöldi skriffinna fékk þar
lifibrauð. Bélenkov segir að
tímaritið hafi verið síðasta sýni-
lega táknið um marghliða sam-
skipti kommúnistaflokka í
heiminum. Og nú er það semsagt
horfið.
Farið hefur
fé betra
Upphaf mannúð-
arstefnu
Líður svo fram tíminn. En þá
um veturinn bregður mér í brún:
Jiri vinur minn Zuzanek er fyrir-
varalaust kominn inn á gólf í lítilli
kvistíbúð í Drápuhlíðinni og spyr
hvort hann megi ekki sofa hér. Þó
nú væri. Og hvernig stóð nú á
hans ferðum?
Jú, hann var kominn gagngert
frá Prag til að semja við Halldór
Laxness um grein, sem átti ein-
hvernveginn að hjálpa þeim hin-
um forvitnari og umburðar-
lyndari mönnum á alþjóðlegu
kommúnistatímariti til að koma
aftan að tréhausum við sama rit.
Zuzanek hringdi í Halldór og
fór að heimsækja hann. Ég vissi
ekki hvað þeim fór á milli, en þeir
sátu lengi saman. Eftir samtalið
vonaði Zuzanek allt hitt besta.
Þó var hann smeykur við að Hall-
dór áttaði sig ekki nægilega vel á
því, hvað hægt væri að ganga
langt í „villutrú“ í grein sem væri
ætluð einmitt þeim vettvangi sem
tímaritið í Prag var. Hann
reyndist því miður hafa rétt fyrir
sér.
Halldór Laxness skrifaði sína
grein og sendi til Prag. Hún heitir
„Upphaf mannúðarstefnu“ og
gefur nafn ritgerðasafni sem út
kom árið 1965.
Páfadómur
þá og nú
Halldór segir nálægt upphafi
greinarinnar: „Það er ekki einsk-
isvert á vorum dögum að minnast
einstöku sinnum þeirrar einok-
unar í hugsun sem auðkendi páfa-
dóm miðaldanna þegar menn
Þetta tímarit var leiðinlegt og
gelt og munu fáir gráta þótt það
hverfi. Ekki grætur Bélenkov,
sem kallar tímaritið athvarf
kreddutrúar, sem faldi sig á bak
við hátíðlegt orðfar og var í engri
snertingu við veruleikann. Þar
urðu alltaf, segir hann, að vera
greinar eftir háttsetta menn í
valdhafandi kommúnistaflokk-
um, þar var alltaf verið að blása
til herferða til að „afhjúpa“
endurskoðunarsinna, nýja vinstr-
ið, Evrópukommúnista eða Vat-
íkanið. Áð vísu, segir Bélenkov,
kom það fyrir að menn úr kom-
múnistaflokkum, einnig þeir sem
störfuðu við tímaritið, reyndu að
breyta til, opna umræðuna, fá
greinar eftir „óþægilega" menn
(hann nefnir Milovan Djilas,
andófsmanninn júgóslavneska,
Galbraith hagfræðing, Kissinger,
fyrrum utanríkisráðherra Banda-
ríkjanna og Antonio Rubbi, einn
helsta sérfræðing ítalskra kom-
múnista um alþjóðamál). En all-
ar þessar tilraunir drukknuðu
jafnan í sjálfumglöðu eintali
kommúnistaforingja sem allt
vissu betur og engan skoðanam-
un þoldu.
Heimsókn
til Prag
Þessi grein rifjaði það upp fyrir
mér, að einu sinni heimsótti ég
ritstjórn þessa tímarits í Prag - og
hitti þar fyrir menn sem ætluðu
að reyna að breyta til og opna
glugga að minnsta kosti upp á
hálfa gátt.
Eiginlega var ég ekki að
heimsækja tímaritið „Vandamál
friðar og sósíalisma" heldur vin
minn og skólabróður frá Mos-
kvuháskóla, Tékkann Jiri Zuzan-
ek. Zuzanek hafði að vísu verið í
bókmenntasögu og skrifað sína
lokaritgerð um Tolstoj, en þegar
hann kom heim frá námi fór hann
að vinna við þetta alþjóðlega
tímarit. Kannski vegna þess að
hann var fullkomlega jafnvígur á
rússnesku og tékknesku og kunni
vel að umgangast allrahanda
fólk.
Nema hvað: sumarið 1962 hitti
ég Zuzanek í Moskvu og hann
bauð mér að heimsækja sig og
skoða Prag. En það var hægara
sagt en gert ef ég átti ekki að vera
neyddur til að sitja á dýru hóteli í
Prag og eyða dollurum sem ég
átti reyndar enga. Tékkneska
sendiráðið í Moskvu mundi ekki
gefa mér vegabréfsáritun út að ég
væri að fara í einkaheimsókn,
slíkt var ekki leyft þá nema um
nána ættingja væri að ræða.
Við gripum því til þess ráðs að
þegar Zuzanek kom til Prag
nældi hann sér í bréfsefni frá
tímaritinu og skrifaði mér virðu-
legt bréf, þar sem félagi Berg-
mann var vinsamlegast beðinn
um að koma til Prag að ræða
hugsanlegt samstarf við „Vanda-
mál friðar og sósíalisma“. Með
þetta bréf fór ég í sendiráð Tékk-
óslóvakíu og þeir hristu hausinn:
Þeir áttu ekki að gera þetta
svona, sögðu þeir. En bréfhaus-
inn var samt nógu virðulegur til
að ég fengi áritun á minn passa án
þess að nokkursstaðar kæmi fram
hvar ég ætti að búa í Prag.
Eigum við að
tala við Halldór?
Segir nú ekki af því: til Prag fór
ég og bjó hjá Zuzanekhjónum og
sá bíómyndir og leiksýningar og
hitti kunningja vinar míns og allt
benti þetta, þótt í hógværu formi
væri, til þeirra tíðinda sem urðu í
Tékkóslóvakíu 1968 og hétu þá
Vorið í Prag.
Að vísu sagði Tomka, kona
Zuzaneks, að hún væri hundleið
á að tala um þessa oddvita í póli-
tíkinni, Novotny og þá gaura.
Eigum VIÐ sem erum ekki
heimskari en við erum að gera
okkur lifið leitt með því að þrasa
um ÞÁ?
En Zuzanek lét sig ekki, hann
var alltaf að leita að röksemdum
og bandamönnum, fjær og nær,
sem gætu breytt og bætt það sem
valdhafarnir kölluðu „raunhæfan
sósíalisma“.
Hann fór með mig á rit-
stjórnarskrifstofur tímaritsins og
kynnti mig fyrir samstarfsmanni
sínum, ungum Rússa. Sagði mér
að þeir væru í hópi nokkurra
tímaritsmanna, sem hefðu hug á
að hressa upp á ritið með því að fá
einhverja góða menn utan
kommúnistaflokka til að taka
upp merkileg mál.
Seinna um daginn spurði svo
Zuzanek:
Hvað heldurðu að Halldór
Laxness segði ef við bæðum hann
að skrifa fyrir okkur grein um
húmanisma á okkar dögum og
hlutverk rithöfundarins og það
allt?
Ég veit ekki, sagði ég. Ég held
hann sé orðinn þreyttur á slíku
kvabbi.
Ekki gerir neitt til þótt við
spyrjum? sagði Zuzanek.
Varla, sagði ég.
Árnl
Bergmann
Föstudagur 27. júlí 1990 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 17