Þjóðviljinn - 21.12.1990, Blaðsíða 9

„Eru nú óspart barðar bumbur fyrir inngöngu íslands í þessa
þjóðasamsteypu og menn staðnir að því að lýsa yfir stuðningi við þá
ráðagerð, þó þeir hafi ekki hugmynd um hvaða ríki eiga aðild að
bandalaginu né kunni að gera greinarmun á EB og EFTA. “
„Hvað er nú orðið okkart starf i sex
hundruð sumur? Höfúm við gengið til góðs
götuna ffam eftir veg?“ spurði Jónas hér
um árið. Kannski þykja þvílíkar spumingar
retórískar nú á tímum almennrar velmeg-
unar og uppgangs á öllum sviðum þjóðlífs-
ins, en samt kann að vera ástæða til að
dusta af þeim rykið og viðra þær eftir hálfa
aðra öld? í Nýju Helgarblaði 3ja ágúst birt-
ist grein undir fyrirsögninni „Þjóð og
gerviþjóð" þarsem virtur prestur og doktor
í guðfræði komst svo að orði: „Sú þjóðem-
isvitund sem Fjölnismenn vöktu með þjóð-
inni snemma á síðustu öld er enn við bestu
heilsu. Það væri gott og blessað væri hún
ekki orðin löngu úrelt.“ Síðan heldur grein-
arhöfúndur því fram, að þjóðemishyggja sé
víðasthvar á undanhaldi, en alþjóðahyggja
í sókn, og nefnir því til sönnunar Evrópu
1992, alþjóðlegar stofnanir, samtök og
samstarf á mörgum sviðum, aukinn ferða-
mannastraum, samgöngur, fjarskipti og
gervihnattasjónvarp.
Öll em þessi margháttuðu og stórauknu
samskipti þjóða í millum vissulega af hinu
góða og hljóta með tíð og tíma að stuðla að
auknum gagnkvæmum skilningi, bróður-
þeli og friðvænlegri veröld. Sameinuðu
þjóðimar og hinar ýmsu stofnanir þeirra
vom risastórt skref í átt til skilnings, sam-
lyndis og ffiðar, þó ferill þeirra hafi verið
þymum stráður. Þær hafa þráttfyrir alla
sína ótrúlegu erfiðleika glætt drauma
mannkyns um ffið á jörð og í áranna rás
hlúð að þeirri von, að takast megi um síðir
að útkljá deilumál heimsins með friðsam-
legum og skynsamlegum hætti.
Hinsvegar á ég von á að ýmsum sem
fylgst hafa með þróun mála í Austur-Evr-
ópu síðustu misseri þyki sú kenning kynleg
að þjóðernisvitund sé í rénun í heiminum.
Og hvað skyldu til dæmis Baskar, Katalón-
ar, Lappar, Bretónar, Walesbúar, Skotar og
Irar segja um það mál? Eða svo horfið sé
vesturyfir Atlantsála, hvað ætli þjóðarbrot-
in í hinni miklu deiglu Norður-Amríku,
bæði í Bandaríkjunum og Kanada, hafi um
sama mál að segja? Þar hefur það einmitt
gerst á liðnum áratugum, að hin sundur-
leitu þjóðarbrot hafa í síauknum mæli leit-
að róta sinna í Evrópu, Asíu og Affíku,
endurvakið gamlar siðvenjur, svosem í
dansi og matargerð, tekið upp þjóðbúninga
gamia landsins við hátíðleg tækifæri, kynnt
sér sögu forfeðranna - í sem fæstum orðum
sagt, reynt að finna sér sögulegar og þjóð-
emislegar rætur í tiltölulega sögulausu um-
hverfi deiglunnar miklu.
Ber að harma þessa þróun í austri og
vestri?
Ég held ekki, nema svo fari að öflugri
þjóðemisvitund leiði til þjóðrembu eða
þjóðemishroka, sem að mínu mati er allt
annar handleggur. Einsog margt annað sem
gott er og þarflegt, til dæmis hnífurinn, má
nota þjóðemisvitundina í annarlegum og
jafnvel glæpsamlegum tilgangi. Af því
fengum við hrikalega reynslu á fjórða ára-
tugi þessarar aldar á meginlandi Evrópu,
og svipaðar aðstæður virðast raunar vera
uppá teningum í Mið-Austurlöndum þessa
stundina. En hins er þá líka að minnast, að
það var þjóðemisvitund sem þjappaði rúss-
nesku þjóðinni saman í baráttunni við inn-
rásarheri Hitlers, og sömu sögu var að
segja í Víetnam og víða annarstaðar.
Þjóðemishyggja getur vissulega verið
tvíbent, en að minni hyggju er hún fámenn-
um þjóðum lífsnauðsyn. Þjóðemishyggja
er einungis viðsjárverð og jafnvel hættuleg
þegar hún beinist úíávið og leitar að ijend-
um eða blórabögglum sem kenna megi um
eigið dugleysi, andvaraleysi eða ósigra.
Þjóðemishyggja er holl og heilbrigð þegar
hún beinist innávið og slær skjaldborg um
það sem verðmætast er og lífvænlegast í
eigin menningu.
Þjóðernisvitund og
alþjóöahyggja
Þjóðemisvitund má vel jafna við sjálfs-
vitund einstaklings. Öfgafull sjálfsvitund
er jafnan hvimleið, en á hinn bóginn er
maður, sem gersneyddur er sjálfsvitund,
ekki til stórræðanna, nema kannski sem
vinnudýr í einhverju ffamleiðsluferli. Þjóð
sem glatar vitundinni um sjálfa sig og sér-
leik sinn getur að sönnu séð alþjóðafyrir-
tækjum fyrir gagnlegu og kannski ódýru
vinnuafli, og snattað kringum túrista með
góðum árangri, en hún týnir smámsaman
því ftumkvæði og ffamtaki sem auðkennir
þá sem telja sig eiga brýnu hlutverki að
gegna.
Draumurinn um ffið á jörð og vaxandi
skilning þjóða á milli þarf ekki og á ekki að
fela í sér kröfú um afsal þjóðlegra sér-
kenna, þjóðlegs metnaðar, þjóðlegrar
reisnar - ekki fremur en þjóðríkin ættu að
heimta af þegnum sínum að allir hugsuðu,
töluðu og hegðuðu sér eins. Fjölskrúðug
menning, sundurleit viðhorf og opinská
skoðanaskipti eru styrkur hvers þjóðríkis,
og sama á við um „veraldarþorpið“ sem
svo er stundum kallað.
Þjóðemisvitund og alþjóðahyggja fela
ekki i sér neinar andstæður á vettvangi
heimsbyggðarinnar fremuren margbrotið
flokkakerfi stendurþjóðríkinu fyrirþrifúm.
Það á að leyfa þúsund blómum að vaxa og
dafna jafút í hinu alþjóðlega sem hinu
þjóðlega samfélagi. Má í því efni minna á
þau ffægu orð Henriks Ibsens, að því þjóð-
legri sem höfúndur sé, þeim mun alþjóð-
legri sé hann. Hygg ég til dæmis að lífsverk
Halldórs Laxness staðfesti þá ályktun hins
norska skáldjöfúrs.
Það hefur jafnan verið sjónarmið þeirra
manna, sem drýgstan skerf hafa lagt til ís-
lenskra þjóðemismála, að innlend menning
væri þá ffjóust og þróttmest þegar hún væri
í nánustum og lífvænlegustum tengslum
við umheiminn, og því til sönnunar verið
bent á gullöld íslenskra bókmennta á mið-
öldum og öldina sem er að líða. En sú nær-
ing sem íslensk menning hefúr sótt hand-
anum höf hefúr því aðeins reynst staðgóð
og þroskavænleg, að hún fengi samsamast
þeirri innlendu blóðrás sem fjörgað hefur
og varðveitt þjóðarsálina i ellefú aldir.
Þetta em svo augljós og algild sannindi, að
maður hlýtur að undrast að viðleitnin til að
styrkja og varðveita þjóðemið skuli stund-
um vera orðuð við þjóðrembu eða andúð á
öðrum þjóðum.
Hljómkviðan mikla
Menning hverrar þjóðar, hversu fá-
menn sem hún kann að vera, er tónn eða til-
brigði í margradda hljómkviðu heims-
byggðarinnar og má fyrir engan mun glat-
ast, þvi þá verður sjálf hljómkviðan og
mannlíf allt að því skapi fátæklegra. Það er
vissulega ihugunarvert að hinn þungi og
stórtæki valtari alþjóðlegrar fjölmiðlunar
vinnur að því nótt sem nýtan dag að fletja
út fjölbreytilega menningu heimsbyggðar-
innar, steypa alla sem mest í sama mótið,
með þeim afleiðingum að lágkúran leggur
sína dauðu hönd ýfir allt mannlíf, bægir
burt tilbreytni í háttum og hugsunarhætti
og skilur eftir andlega eyðimörk. Verður sú
veröld ekki ömurlega leiðigjöm þarsem
allir hugsa og hegða sér eins, klæðast eins,
búa eins, tala eins?
Ég hygg að einn helsti hvati síaukins
ferðamannastraums vítt og breitt um ver-
öldina sé einmitt sá, að menn vilji kynnast
því sem frábmgðið er heimaslóðum, heyra
nýja tóna í hljómkviðunni miklu, uppgötva
þann frjóa og örvandi fjölbreytileik sem
mannlíf á þessum hnetti býr yfir. Vissulega
gerir það „fjölskyidu þjóðanna" skemmti-
legri að hún sé sem sundurleitust og marg-
brotnust, jafnvel þó henni lærist vonandi
einhvemtíma að lifa saman í sátt og ein-
drægni.
Þegnar fámennra þjóða hneigjast til að
sjá ofsjónum yfir ægivaldinu sem höfðatal-
an er álitin færa fjölmennum þjóðum. Erþá
gjama talað um stórþjóðir og smáþjóðir á
sömu nótum og rætt er um stórmenni og
smámenni. Þessi magnhugsunarháttur er
vitanlega fjarri lagi og styðst ekki við nein-
ar þekktar staðreyndir. Sumir kynnu að
vilja halda því ffarn, að hemaðar- og efna-
hagsmáttur hljóti þó að vera í einhveiju
samhengi við fjölmenni þjóða, en það er
enganveginn einhlítt sé hliðsjón höfð af
ffammistöðu Grikkja við Maraþon og Sal-
amis eða Víetnama á áttunda tug þessarar
aldar. Kínveijar eru margfalt fjölmennari
en Japanir, en verða hreint ekki taldir jafn-
okar þeirra á efnahagssviðinu.
Magnhugsunarhátturinn er því á villi-
götum. Þjóðir dæmast ekki af því sem þær
fá til leiðar komið í hemaðarlegu eða efna-
hagslegu tilliti, heldur af því sem þær en
af sjálfúm sér og því sem þær skilja mani.
kyni eflir. Tvær svonefndar smáþjóðir í
fomöld, sem báðar vom brotnar á bak aftur
og kúgaðar af herveldum þeirra tíma, Gyð-
ingar og Grikkir, hafa skilið mannkyninu
eftir merkilegri arfleifð en nokkurt stór-
veldi sögunnar.
Norðurlönd em hvert um sig smáriki á
alþjóðlegan mælikvarða; jafnvel þegar þau
em öll lögð saman em þau ekki öllu íjöl-
mennari en riki á borð við Rúmeníu. Eiað-
síður hafa Norðurlönd á þessari öld orðið
fyrirmynd heimsbyggðarinnar um margt af
því sem eftirsóknarverðast er talið: traust
lýðræði og réttarfar, almenna menntun og
velferð, öfluga verkalýðshreyfingu og
vinnufrið, blómlegt menningarlíf, meðferð
innbyrðis deilumála og náið samstarf sín á
milli. Norðurlandaráð og margháttaðar
stofnanir því tengdar em einstæð fyrir-
brigði í veröldinni, og þá ekki síst menn-
ingarsamstarfið, enda hef ég fyrir satt að
fólk um gervalla heimsbyggðina líti vonar-
og aðdáunaraugum til Norðurlanda. Það
segir sína sögu um afstætt gildi fjölmennis.
Það verður kannski enn ljósara þegar
dæmi er tekið af einu þeirra fjölmörgu
borgrikja sem dreifð vom um Grikkland og
raunar miklu víðar um hartnær fimm alda
skeið frammá fjórðu öld f. Kr. Eitt hið
stærsta þeirra, Aþena, var ekki miklu fjöl-
mennara en Island er nú (ftjálsir borgarar
vom einungis um 100.000). Samt gerðist
Aþena ekki einasta „skóli Grikkja“, einsog
Períkles orðaði það, heldur skóli alls hins
vestræna heims um tveggja árþúsunda
skeið og gott betur. Aþeningar lögðu rækt
við uppmna sinn, sögu og tungu og gerðu
sér far um að veita hinum fjölbreytilegu
hæfileikum þegnanna óhefta útrás á öllum
sviðum skapandi ffamtaks, með fyrir-
hyggju sem lagði gmnninn að menningu
Vesturlanda.
Örlagarík tímamót
Islendingar standa nú tvímælalaust á
einhveijum örlagaríkustu tímamótum í
gervallri sögu sinni. Annarsvegar horfúm
við uppá það að innlend fjölmiðlun færist á
æ færri hendur fjármagnscigenda og aug-
lýsingafúrsta, sem eiga sér bakhjarl í er-
lendum stórfyrirtækjum og virða engin
verðmæti önnur en gróðann. Þessi nýja
stétt er fullkomlega þjóðvillt og lætur sér í
léttu rúmi liggja hvað verður um menning-
ararf þjóðarinnar, sjálfsforræði hennar og
hlutverk í framtíðinni. Við stefnum hrað-
byri inní samskonar fámennisveldi og til
skamms tíma auðkenndi ríki Austur-Evr-
ópu og er gildur þáttur í bandarískri þjóðfé-
lagsgerð. Við þær aðstæður tryggja fá-
mennir og valdamiklir hópar sér einokun á
upplýsingamiðlum og skoðanamyndun í
landinu í krafti fjármagns, og samfélagið
verður ein allsheijarflameskja þarsem
hverskyns ffávik ffá viðteknum hugmynd-
um valdhafanna verða smámsaman talin
þjóðhættuleg.
A hinu leitinu stöndum við andspænis
vandasömum ákvörðunum í sambandi við
Efnahagsbandalag Evrópu og fyrirhugaðan
sameiginlegan markað árið 1992. Eru nú
óspart barðar bumbur fyrir inngöngu Is-
lands í þessa þjóðasamsteypu og menn
staðnir að því að lýsa yfir stuðningi við þá
ráðagerð, þó þeir hafi ekki hugmynd um
hvaða ríki eiga aðild að bandalaginu né
kunni að gera greinarmun á EB og EFTA.
Nýleg könnun leiddi í ljós að 20% að-
spurðra vissu ekki betur en Island væri í
Efnahagsbandalagi Evrópu. Þannig er
komið fyrir þjóð sem lengi hefúr stært sig
af góðri almennri þekkingu og telur að
upplýsingaþjóðfélagið hafi gengið í garð
þegar nýjar útvarps- og sjónvarpsstöðvar
komu til sögunnar!
Af tveimur kostum eru nánari tengsl
við Evrópu náttúrlega snöggtum skárri en
meiri tenging við Bandaríkin, af þeirri aug-
ljósu ástæðu að menning okkar er í eðli
sínu evrópsk, þó hún hafi fengið amríska
gljáhúð íyrir tilstuðlan sjónvarpsstöðvanna
beggja og þess syndaflóðs af þriðja flokks
bandarískum kvikmyndum sem dembt hef-
ur verið yfir okkur eflir seinni heimsstyrj-
öld. En verði það ofaná, sem telja má
ósennilegt enn sem komið er, að opnað
verði fyrir óheft flæði fjármagns og vinnu-
afls ffá Evrópu og fjölþjóðafyrirtækjum
leyft að leika hér lausum hala, þá má að
minni hyggju setja punktinn aftanvið
menningarsögu okkar og sjálfstæða tilveru.
Þá verður Island einungis verstöð í útjaðri
hins mikla efnahagsveldis og kannski
ferðamannastaður fjáðra og lífsþreyttra
meginlandsbúa. Við eigum vissulega um
fleiri kosti að velja en einangrun eða inn-
limun. Þriðja kostinn hefúr Hjörleifúr
Guttormsson rætt í ágætri grein í síðasta
hefti Skímis.
SigurðurA.
Magnússon
skrifar
Föstudagur 21. desember 1990 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 9