Þjóðviljinn - 21.12.1990, Blaðsíða 15

Tizian: Refsing Marsia. Oliumálverk frá þvl um 1570. 212x207 sm. Rlkislistasafnið I Kromeriz, Tékkóslóvaklu.
hendinni hélt hann strengjabog-
anum. Einnig tilburðir hans voru
listfengnir. Og með þaulasfðum
þumalfingrinum stýrði hann
strengjunum af slíkri snilld að
Tmolo, hrærður af mýkt tónanna,
lýsti því yfir að Pan væri sigrað-
ur“ (Ovidíus: Metamorfosis). All-
ir voru sammála dómi hins heil-
aga fjalls, nema Mídas og Marsia,
sem töldu Pan hafa leikið betur.
Apolló kunni áliti þeirra illa og
taldi Mídas ekki þess verðan að
bera mannseyru, svo þau um-
breyttust í asnaeyru. Marsia var
hins vegar refsað með þeim hætti
að hann var fleginn lifandi og um-
breyttist síðan í fljót sem við hann
er kennt og rennur enn til sjávar
frá Tmolofjalli.
Apolló
og Díonýsos
Þessi merkilega goðsögn sem
Tizian þekkti úr Ovidíusi varð
honum yrkiseíni í mynd þeirri
sem hér er um fjallað, og er jafh-
framt ein af síðustu goðsögulegu
myndunum sem hann gerði.
Fannst hún í vinnustofúnni að
málaranum látnum, og greinir
ffæðimenn á um hvort hún hafi
verið fullgerð, eða hvort aðstoð-
aimenn Tizians hafi hugsanlega
„lokið“ verkinu að einhverju leyti
að honum látnum. En túlkun mál-
arans á yrkisefninu er þess eðlis,
að ekki verður villst um höfund-
areinkennin.
Þetta verður ekki síst ljóst,
þegar málverkið er borið saman
við teikningu Giulio Romano af
sama eíni, sem talið er að Tizian
hafi haft undir höndum og byggt
verk sitt á.
Giulio Romano var nemandi
Rafaels, vel kunnugur Tizian og
mætur málari, en ekki þekktur
fyrir byltingarkennda nýbreymi í
málverki sínu.
I málverki Tizians sjáum við
hvar Marsia hefúr verið hengdur
upp í tré á geithafúrsfótunum.
Apolló, hálfnakinn en krýndur
lárviði, krýpur á kné til vinstri,
bregður hnífi á bijóst Marsia og
blóðið sprettur undan hnífúum og
lekur niður í ána. Hundur sleikir
upp blóðið. Fyrir ofan hann er að-
stoðarmaður skeggjaður sem af
samviskusemi sker skinnpjötlu af
hægra læri Marsia. A bak við
hann leikur maður á fiðlu, en sjö-
föld skógarflauta Pans eða Marsia
eins og hangir í loftinu undir lauf-
krónu trésins.
Hægra meginn sjáum við satír
koma aðvífandi með vatnsfötu,
eins og til að svala þorsta Marsia
og milda kvalir hans. Mídas kon-
ungur situr í þungum þönkum
með hönd undir kinn og horfir á
það sem er að gerast. Asnaeyrun
eru lítt áberandi, en gullkórónan
hangir höll á höfði hans. Lengst
til hægri sjáum við litið bam eða
Amor halda affur af hundi sem
virðist þyrsta í blóðið. Öll er
myndin skuggaleg yfirlitum og
máluð með grófum impressíó-
nískum pensilstrokum eins og
Tizian ástundaði síðustu æviár
sín.
Giuliano Romano
og Tizian
Til þess að skilja túlkun Tizi-
ans í þessu viðfangsefúi er í raun-
inni nauðsynlegt að bera hana
saman við hina hefðbundnu túlk-
un Giulio Romano, þar sem lögð
er áhersla á andstæðumar tvær,
voluptas et virtus, nautnahyggju
og dyggðastefnu: Marsia er tákn
hins dýrslega hjá Romano, og það
er undirstrikað með kynfærum
hans -sem Tizian hylur með
hægra fótleggnum. Og aðstoðar-
maður Apollos beinir sjónum sin-
um og hnífnum beint á kynfærin
með áfergju. Hjá Romano hefur
Apollo ennisband og örvamæli á
baki, en engan hníf, heldur húð-
flettir hann Marsia eins og hann
sé að færa hann úr skyrtu. Örva-
mælirinn er i þessu tilfelli sólar-
tákn, þar sem örvar em í nýplat-
ónskri táknfræði ímynd sólar-
geislans eða þeirrar hugsunar sem
veitir hugljómun. Guð göfúgrar
tónlistar, samræmis og reglu þarf
ekki að óhreinka hendur sínar i
blóði í teikningu Romano. En hjá
Tizian hefúr Apolló engan örva-
mæli, heldur lárviðarsveig skáld-
skaparins á höfði og blóðugan
hníf í hendi.
Andlit Marsia er afskræmt af
kvöl og með hljóðum hjá Ro-
mano, og það er eins og teiknar-
inn vilji sýna okkur hvemig hann
taki þama út sína réttmætu hegn-
ingu fyrir hroka sinn og tónlistar-
smekk.
Hjá Tizian er andlit Marsia
hins vegar svipbrigðalaust og
augun lokuð. Satírinn með vatns-
fotuna er hreðjamikill og mdda-
legur hjá Romano, en fúllur sam-
úðar og mennsku hjá Tizian. Míd-
as konungur hylur andlit sitt í
skelfmgu og hefúr áberandi asna-
eym hjá Romano, en hjá Tizian
sjáum við gullkórónuna halla, en
asnaeymn em vart sjáanleg og
hann horfir þungbúnum þrúmum
augum til jarðar.
Öll þau smáatriði sem hér
greinir á milli varða persónulega
túlkun Tizians á þessari sögu.
Dregið er úr hinu dýrslega eðli
Marsia og í stað kvalaöskursins
virðist hann íhuga píslarvætti sitt.
Mídas er heldur ekki afmyndaður
af skelfingu, heldur djúpt sokkinn
í hugleiðslu.
Píslarvætti og
hreinsun
Hefðbundin túlkun þessarar
sögu er tengd kristnum/nýplat-
ónskum hugmyndum um frels-
andi áhrif píslarvættisins. Margir
kristnir píslarvættir héngu öfúgir
eins og Marsia (t.d. Pétur postuli),
eða vom fláðir lifandi (t.d. heil.
Bartólómeus) og út frá krist-
inni/platónskri táknfræði má líta á
fláninguna sem hreinsandi helgi-
athöfú er losi sálina úr viðjum
hins ógeðfellda ytra hulsturs eða
leiði hinn innri platónska kjama
eða vemleika í ljós sem leynist
undir sýnilegu yfirborði likam-
ans. Þá er Apolló í hlutverki
Krists/ffelsarans við þessa helgi-
athöfú. Sumir hafa viljað túlka
mynd Tizians út ffá þessari for-
sendu, og vafalaust á þessi skýr-
ing við um teikningu Giulio Ro-
manos.
Augusto Gentili er hins vegar
á annarri skoðun, sem hann bygg-
ir á nokkuð traustum rökum.
Hann vísar þar meðal annars til
þess álits margra sérffæðinga, að
Mídas konungur í málverki Tizi-
ans sé sjálfsmynd málarans.
Málverkið skiptist vissulega í
tvennt um miðju, bæði hvað
formbyggingu og hugmynda-
ffæðilegt innihald snertir: þeir
sem em á bandi Apollós em til
vinstri, en þeir sem em á bandi
Marsia era til hægri.
Marsia hafði átt hina sjöfoldu
skógarflautu Pans, sem hangir
eins og í lausu lofti undir trénu.
Þessi flauta er tákn samræmisins í
náttúmnni. Sjálfúr hangir Marsia
öfugur og fláður skinninu og
táknar þannig þau tímalegu um-
skipti sem verða þegar horfið er
frá hinum ffumstæða tima Díoný-
síusar og Satúmusar til upphafs
siðmenningar í nafúi Apollós og
Júpiters.
Mídas er fylgismaður Díoný-
síosar og hins náttúrlega sjónar-
miðs og hann er jafnframt ftilltrúi
þess mannlega sjónarmiðs sem
fyllist efasemdum um meinta yf-
irburði hins guðdómlega sam-
ræmis og reglu eins og þeir birtast
í sláturverkum sólguðsins.
Dómurinn sem hér er fúllnægt
er um leið eins konar stéttardóm-
ur, þar sem hin appolóníska regla
er þvinguð upp á náttúruna með
valdboði og dýrum fómum í nafúi
„æðri“ siðmenningar. Siðmenn-
ingar, sem í nafni sögunnar eyði-
leggur fyrir fúllt og allt hinn
frumstæða heim hirðingjanna,
skógardísanna, satíranna og fán-
anna, en kemur þess í stað á vald-
stjóm hins stéttskipta þjóðfélags.
Afstaða Mídasar er þá afstaða
Tizians sjálfs, sem þama situr
með asnaeym og hallandi gull-
kórónu á höfðinu, ekki vegna
þess að hann dró reglu Apollós í
efa, heldur öllu ffemur vegna þess
að hann lét blekkjast af ffeisting-
um gullsins. Við sjáum þá fyrir
okkur í þessari mynd harmsögu-
leg uppgjör hirðmálara voldug-
ustu hertoga og keisara í Evrópu á
16. öld, sem þama situr á effi ár-
um sínum með skakka gullkórónu
á höfðinu í satúmískum þung-
lyndisþönkum yfir tálbeitu gulls-
ins og algjörum vanmætti listar-
innar gagnvart hörmulegum af-
leiðingum hinnar sögulegu nauð-
hyggju Apollós. Og þarf nú eng-
inn að fara í grafgrötur með merk-
ingu þessarar myndar fyrir nútím-
ann andspænis þeirri náttúmeyð-
ingu sem siðmennig Apollós hef-
ur haft í for með sér fyrir lífsskil-
yrðin á jörðinni við lok 20. aldar-
innar.
Heimildir:
Augusto Gentili: Da Tiziano
a Tiziano, Mito e allegoria nella
cultura venéziana del cinque-
cento, Milano 1980.
Marsilio Editori: Tiziano,
sýningarskrá Palazzo Ducale og
National Gallery of Art, Feneyj-
utn 1990.
LJgo Fasolo: Tiziano,
Becocci Editore 1980.
Maria Luisa Rizzatti: I geni
della pittura — Tiziano. Monda-
dori 1976.
Giulio Carlo Argan: Storia
dell'arte italiana, Firenze 1988.
Jean Chevalier/Alain Gheer-
brandt: Dizionario dei simboli,
Rizzoli 1986.
Ovidio: Metamorfosi.
Einaudi editore, Torino 1979.
-ólg.

Föstudagur 21. desember 1990 NÝTT HELGARBLAÐ — SlÐA 15