Þjóðviljinn - 21.12.1990, Blaðsíða 4

„Umbótamennirnir horfnir“
Afsögn Shevardnadze leiðir athygli að vaxandi áhrifum íhaldsafla og rússneskra þjóðernissinna,
sem einbeita sér gegn lýðrœði og sjálfstæðisviðleitni lýðvelda
Einræðið er í sókn. Umbóta-
mennirnir eru horfnir af
sviðinu. Enginn veit hvers kyns
það einræði verður, sem gengur
í garð eða hver verður einræð-
isherra. Ég segi af mér.“
Þannig fórust Eduard She-
vardnadze, utanríkisráðherra
Sovétrikjanna í rúm fimm ár og
einum nánasta samstarfsmanni
Gorbatsjovs forseta frá því að
hann kom til valda, orð í ræðu í
gær á þjóðfulltrúaþingi.
Sakaður um ólæsi
Hann var hrærður er hann
flutti ræðuna og stundum skjálf-
raddaður. Þingheimur hlustaði í
þögn, að því er virtist fúrðu iost-
inn, en Shevardnadze var ákaft
hylltur er hann lauk máli sínu.
Hann sagðist hafa séð sig til-
neyddan að segja af sér vegna
samtaka árása afturhaldssinna
gegn sér sem utanrikisráðherra.
„Sömu mennimir og nú mæla
gegn mér sökuðu mig áður um
einhliða undanlátssemi, ónytj-
ungsskap, ólæsi. En enginn ein-
asti þingmaður, ekki heldur þing-
forseti, stóð upp til að segja að
svona hegðun væri ekki samboð-
in siðmenntuðu ríki,“ sagði She-
vardnadze ennífemur.
Hann sakaði andstæðinga sína
um persónulegar móðganir og
beinar ofsóknir. Um andstæðinga
sína sagði hann ennfremur að of
vægt væri að orði kveðið að kalla
þá íhaldsmenn. Þeir væra sann-
kallað afturhald.
Svarti ofurstinn
Að sögn fféttastofúnnar Inter-
fax minntist Shevardnadze, er
hann íjallaði um andstæðinga
sína, sérstaklega á menn með „of-
urstaaxlaskúfa“. Ekki er talið efa-
mál að þá sneið hafi átt þeir Vík-
tor Alksnis (sem margir kalla
„svarta ofurstann“) og Níkolaj
Petrashenko, báðir ofurstar og
forkólfar íhaldssamra stjómmála-
samtaka, sem nefnast Soyuz og
munu njóta mikils fylgis. Við-
brögð við afsögn Shevardnadzes
benda til þess að hún hafi komið
flestum mjög á óvart, innan Sov-
étríkjanna sem utan. En Ijóst er af
ummælum hans að afsögnin er
tilkomin af vaxandi hörku frá
„hægri“ í pólitisku andrúmslofti
Sovétrikjanna.
Undanfarið hafa sést merki
þess að í myndun sé einskonar
samfylking herforingja, íhalds-
manna í kommúnistaflokknum og
rússneskra þjóðemissinna sem
beina spjótum gegn stjóm Gor-
batsjovs, róttækum og frjálslynd-
um öflum og þó einkum gegn
sjálfstjómar- og sjálfstæðissinn-
um lýðveldanna, sem Sovétríkin
samanstanda af. Þetta bandalag
virðist vera að setja Gorbatsjov
þá úrslitakosti, að annaðhvort láti
hann og stjóm hans af völdum
eða innleiði harðstjóm kommún-
istafiokksins á ný. Sérstaka
áherslu leggja aðilar þessir á að
sjálfstæðisviðleitni lýðveldanna
verði bæld niður.
Ríkirslen
íRússa her
Við þessu mátti búast. Stjóm
Gorbatsjovs hefur hleypt af stað
umskiptum, sem eiga sér enga
hliðstæðu í sögu Rússaveld-
is/Sovétríkjanna eða neitt nálægt
því. í fyrsta sinn í sögunni er risa-
veldi þetta Iýðræðisríki. Jafn-
framt hafa Sovétríkin látið gott
Shevardnadze (t.v., hér með Kohl og Gorbatsjov) var hægri hönd Gor-
batsjovs I utanríkismálum og átti flestum öðrum einstaklingum meiri þátt
í að sætta austur- og vesturblökk, en þau umskipti í sögunni gerðu sam-
einingu Þýskalands mögulega.
heita að áhrifasvæði þeirra í Aust-
ur-Evrópu gekk þeim úr greipum
á nokkram mánuðum. Þesskonar
áfollum era stórveldi ekki vön að
taka með jafnaðargeði.
Stjóm Gorbatsjovs hefúr gert
ráðstafanir til fækkunar í hemum,
til samdráttar hergagnaiðnaðar og
gert samninga við Vesturlönd um
stórfellda afvopnun. Við það hef-
ur vaknað ótti herforingja, sérrétt-
indastéttar meðan allt var með
gamla laginu, við að þeir færist
neðar í samfélagsþrepin. Sama er
að segja um áhrifamenn í her-
gagnaiðnaðinum, sem þar er
voldugur ekki síður en í Banda-
ríkjunum, þótt kerfin séu ólík.
Undanhaldið ffá Austur-Evr-
ópu, fyrirlitning og hatur sem íbú-
ar þar og í sovétlýðveldum sýna
hemum, versnandi kjör óbreyttra
liðsmanna vegna bágindanna í
efnahagsmálum, skynjun þess að
Sovétríkin séu á niðurleið sem
stórveldi, allt þetta hefúr leitt til
þess að svo er komið, eins og
skáldið sagði, að það „ríkir slen í
Rússa her“. Liðhlaupum fjölgar,
herforingjar óttast óhlýðni her-
manna af öðrum þjóðemum en
því rússneska, í Austur-Þýska-
landi snapa sovésku hermennimir
á sorphaugum.
Herinn næstum eina
sameiningaraflið
Þetta leiðir til þess að herfor-
ingjamir era famir að verða
hræddir um að herinn sé að leys-
ast upp. Ljóst má vera að miklar
líkur era á að svo fari um Sovét-
ríkin sjálf. Ríki þessu miklu og
sundurleitu hefúr alltaf verið
haldið saman með valdi, og þegar
mörgum og ólíkum þjóðum þess í
fyrsta sinn í sögunni bjóðast telj-
andi valkostir er ekki nema eðli-
legt að þær vilji fara eigin leiðir,
því ffemur sem margar þeiiTa,
burtséð ffá þjóðemishyggju,
þykjast sjá fram á að þeim vegni
betur í efnahagsmálum sjálfstæð-
um en sem fylkjum í Sovétríkjun-
um. r
A kommúnistaflokknum, al-
ráðum ríkisflokki ffá stofhn Sov-
étríkjanna, er nú mikið los, og
helst þeirra tengsla, sem halda
Sovétríkjunum enn saman, era að
öllum líkindum herinn og sú
gamalkunna stofhun KGB. Nú
vilja mörg lýðveldanna taka ör-
yggismál sín í eigin hendur, og
ljóst má vera að þróun í þá átt
myndi hraða upplausn hersins.
Fækkar í kringum
Gorbatsjov
Við óttann við missi valda og
forréttinda bætist sært rússneskt
þjóðarstolt; í augum Rússa hafa
Rússland og Sovétríkin alltaf ver-
ið nokkumveginn eitt og hið
sama. Það þjóðarstolt hefúr tekið
við sér við minnkandi áhrif Sov-
étríkjanna í heimsmálum, „rnissi"
Austur-Evrópu og síðast en ekki
síst líkumar á því að rússneska
risaveldið leysist upp í þjóðríki.
Enn er þess að geta að í mörgum
Rússum situr rótgróin tortryggni í
garð Vesturlanda, rússneskur
söguarfur ræktaður allt frá mið-
öldum sem magnaðist við kalda
stríðið. Þeir era því áreiðanlega
margir þar, sem telja sáttastefnu
Gorbatsjovsstjómar gagnvart
Vesturlöndum ábyrgðarlausa
undanlátssemi er gangi landráð-
um næst. Afsögn Shevardnadzes
hefði ef til vill ekki þurft að koma
svo mjög á óvart að því athuguðu
að hann er ekki sá fyrsti í innsta
hringnum kringum Gorbatsjov,
sem orðið hefur að þoka fyrir
sókn herforingja og íhaldsmanna.
Vadím Bakatín, innanríkisráð-
herra og fijálslyndur, lét af emb-
ætti fyrir skömmu og við tók
„hægrisinninn“ Borís Pugo. Al-
eksandr Jokovlev, talinn einn
helstu höfunda perestrojku og
einnig áhrifamaður um utanríkis-
mál, er ekki heldur lengur meðal
helstu ráðamanna.
Ljúfmannlegur en fastur fyrir
Shevardnadze var hægri hönd Gorbatsjovs við
mótun nýrrar utanríkisstefnu, sem leiddi til
mestu umskipta í alþjóðastjórnmálum á síðari
hluta aldarinnar
Allar horfur eru nú á því að
Eduard Shevardnadze sé að
hverfa úr hópi æðstu manna
Sovétríkjanna. Þar hefur hann
verið í rúm fimm ár og á þeim
tíma einnig einn atkvæðamestu
manna í heimsstjórnmálum.
Hann var hægri hönd Gorbat-
sjovs Sovétríkjaforseta við mótun
nýrrar utanríkisstefnu, sem leiddi
til sátta við Vesturlönd, hvarfs
jámtjaldsins er skipt hafði Evrópu
í tvær fjandsamlegar blakkir frá
lokum heimsstyijaldarinnar síðari
og endursameiningar Þýskalands.
Þessi nýja stefna þeirra félaga
leiddi og til sátta Sovétríkjanna
og KJna.
Maður
Gorbatsjovstímans
Þessi ljúfmannlegi, kurteisi
og einkar geðfelldi Georgíumað-
ur var frá því að Gorbatsjov kom
til valda einn af mönnunum í
innsta hringnum kringum hann.
Þeirra stíll er fágaður og opinn,
gerólíkur hrjúfú og lokuðu yfir-
bragði manna Brezhnevstímans.
Eduard Amvrosíevitsj She-
vardnadze er 62 ára að aldri,
fæddur 1928 í Mamati, smáborg
sunnanvert í Georgíu. Hann vann
sig upp í gegnum kommúnista-
flokkinn, varð leiðtogi æskulýðs-
samtaka hans í Georgíu 1947 og
var leiðtogi georgísku fiokks-
deildarinnar 1972- 85 og þar með
helsli valdhafi lýðveldisins í raun.
Á þeim árum gat hann sér
góðan orðstír með því að beita sér
kappsamlega gegn spillingu, sem
þar var landlæg frá fomu fari
samkvæmt vesturasískum hefð-
um, mútum, braski, fjárkúgunum
og öðra álíka. Þeir Gorbatsjov,
sem er þremur áram yngri, vora
þá grannar að kalla. Gorbatsjov
fæddist og ólst upp í Stavropol-
umdæmi, grannsvæði Georgíu
norðan Kákasusfjalla, og vann sig
þar upp í flokknum á sama hátt og
hinn. Áreiðanlega hafa þeir vitað
vel hvor af öðram og það leitt til
samstarfs þeirra síðar.
Vinur Bakers og
Genschers
Fáum mánuðum eftir að Gor-
batsjov varð húsbóndi í Kreml
gerði hann Shevardnadze að utan-
ríkisráðherra. Þar sem þá síðar-
nefndi hafði þá nánast enga
reynslu af utanríkismálum héldu
margir að þetta benti til þess að
Gorbatsjov ætlaði sjálfur að sjá
um utanríkismálin að mestu og
hefði skipað Shevardnadze í þetta
háa embætti aðallega til að afla
sér vinsælda í ættlandi hans.
En Shevardnadze var eldfijót-
ur að setja sig inn í utanríkismálin
og jafnt heimafyrir sem erlendis
varð mönnum fijótlega ljóst að
hann fór ekki með þau aðeins að
formi til. Vestrænir viðsemjendur
Shevardnadze - höfum lært að tala við
aðrar þjóðir.
hans komust fljótlega að raun um
að hann hafði auk ljúfmennsku og
fágunar til að bera festu og lagni.
Hann ávann sér virðingu á al-
þjóðavettvangi og komst í góð
persónuleg sambönd (vináttu eins
og sumir orða það) við áhrifa-
mestu starfsbræður sína á Vestur-
löndum, ekki síst þá Hans-Diet-
rich Genscher hinn þýska og Jam-
es Baker í Bandaríkjunum. Þess-
konar tengsli vora alveg ný í sam-
skiptum stjómmálamanna austur-
og vesturblakkar.
Sefaöi eigin reiði og
landa sinna
og þjóðrembu og má vera að
þeir hafi hom í síðu hans
vegna þess að hann er Georg-
íumaður, auk annars. Af sov-
éskum stjómmálamönnum
Gorbatsjovstímans, sem ekki
era Rússar eða Slavar, var
hann háttsettastur og beitti
áhrifúm sínum til að reyna að
draga úr átökum milli þjóða,
einkum í föðurlandi sínu.
Honum er þakkað að lægja
tókst öldumar í Georgíu eftir
að hermenn drápu 20 manns
úr hópi kröfufúndarfólks í
Tíflis í apríl í fyrra. Hann
reiddist mjög við þann
hömlulausa hrottaskap, er
herinn sýndi af sér við það
tækifæri, og sagt er að Gor-
batsjov hafi þá með naumindum
tekist að koma í veg fyrir að hann
segði af sér í mótmælaskyni.
Þá sagði hann við landa sína,
er hann reyndi að sefa reiði
þeirra: „Nú höfúm við (Sovét-
menn) lært að tala við aðrar þjóð-
ir. Nú verðum við að læra að tala
saman innbyrðis.“
Georgíumenn, sem þegar hafa
lýst því yfir að þeir steftii að
skilnaði við Sovétríkin, verða
varla ófúsari til þess eftir að landi
þeirra er úr leik í Kreml.
Shevardnadze hefur upplýst
að hann stundi býflugna- og vín-
viðarrækt í frístundum. Hann á
tvö böm, dóttur sem
er dagskrárstjóri við
sjónvarp og son sem
vinnur að vísinda-
rannsóknum.
Dagur
Þorieifsson
Meðal andstæðinga She-
vardnadze gætir veralega
rússneskrar þjóðemishyggju
4.SÍÐA — NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 21. desember 1990