Þjóðviljinn - 21.12.1990, Blaðsíða 13

Appolló og
Díonýsíos í
Feneyjum
Um goðsögn og allegóríu í málverki Tizians
Síðastliðið sumar stóðu
borgaryfirvöld í Feneyjum
og National Gallery of Art í
Washington fyrir sýningu í Her-
togahöllinni í Feneyjum, sem trú-
lega telst meðal merkustu listvið-
burða sumarsins í álfunni, en það
var yfirlitssýning á verkum fen-
eyska málarans Tizians Vecellio.
Voru verkin á sýningunni um 100
talsins, komin úr söfnum víðsveg-
ar um heiminn, og hefur slík yfir-
litssýning á verkum Tizians ekki
sést síðan sambærileg sýning var
haldin í Ca’Pesaro í Feneyjum
1935.
Þótt sýning þessi hafi orðið
tilefni eftirfarandi samantektar,
þá verður hér ekki fjallað um sýn-
inguna í heild né heldur ævistarf
Tizians, heldur staldrað við þijár
goðsögulegar myndir frá seinni
hluta ævi meistarans, og jafn-
ffamt lagt út af umíjöllun ítalska
listffæðingsins Augusto Gentili
um þessar myndir í bók hans „Da
Tiziano a Tiziano, Mito e allegor-
ia nella cultura veneziana del
cinquecento“ (Frá Tizian til Tizi-
ans, Goðsögn og allegória í fen-
eyskri menningu á 16. öld, Feltr-
inelli Editore, Milano 1980). En í
bók þessari gerir höfundurinn
mjög athyglisverða tilraun til þess
að kryfja goðsöguleg málverk
Tizians á grundvelli víðtækrar
þekkingar á heimspeki nýplatón-
ista og goðsögulegu táknmáli
þeirra á 16. öldinni, auk þess sem
stuðst er við samtímaheimildir
Tizians og goðsöguheim Ovidíús-
ar í goðsagnabálki hans, Mynd-
breytingum. Niðurstaða Gentili ér
í stuttu máli sú, að hann lqs út úr
myndum Tizians ffá efri æviárum
hans hugmyndalega kreppu húm-
anismans á 16. öldinni og bölsýna
efahyggju gagnvart þeirri trú á
„framfarasókn skynseminnar"
sem einkenndi húmanismann og
endurreisnartímann á Ítalíu ffam á
16. öldina.
Listin og valdiö
Tizian Vecellio var fæddur í
bænum Pieve di Cadore undir rót-
um Dólómítaalpanna árið 1488 að
því talið er. Hann var af sæmilega
stæðri fjölskyldu og fór ungur til
Feneyja i myndlistamám. Feneyj-
ar stóðu þá á hátindi síns veldis
sem ein auðugasta og glæstasta
viðskipta- og menningarmiðstöð
álfunnar. Þótt halla tæki undan
fæti á 16. öldinni eftir landafundi
Spánveija og Portúgala og sókn
Tyrkja til vesturs inn i Evrópu, þá
hélt borgin engu að síður merki
sínu sem ein blómlegasta miðstöð
menningar og viðskipta í álfunni
næstu tvær aldimar, og Tizian
varð bæði einn glæstasti og af-
kastamesti fulltrúi feneyskrar
myndlistar á 16. öldinni. Hann
réðist í þjónustu yfirvalda Fen-
eyjalýðveldisins árið 1513 sem
arftaki ffemstu málara borgarinn-
ar ffam að þeim tíma, þeirra Gi-
orgione (1478-1510) og Gio-
vanni Bellini (1430-1516). Sjálf-
ur átti Tizian langan ævidag og
óvenju fijósaman sem Iistamaður
og lést á tíræðisaldri árið 1576.
Auk þess að þjóna borgaryfir-
völdum í Feneyjum var Tizian
hirðmálari Karls V. keisara og Fil-
ipusar II. arftaka hans. Verk hans
spanna fjölbreytt svið, bæði hvað
viðfangsefni og efnistök varðar,
en gróflega má skipta þeim í
þrennt: goðsögulegar myndir, trú-
arlegar myndir og portrettmyndir,
en Tizian var einhver eftirsóttasti
portrettmálari ítalskrar og evr-
ópskrar yfirstéttar á 16. öld. Auk
þessa gerði hann einnig vegg-
skreytingar í Hertogahöllinni í
Feneyjum og víðar í borginni,
sem voru oft eins konar hylling til
dýrðar valdhöfunum í borginni og
hinu óskeikula ríkisvaldi þeirra.
Hvað efnistök varðar, þá var
Tizian nemandi Giorgione og
þróaðist stíll hans ffá því sem
kalla mætti hárenaissans yfir í
mannerisma, en á síðasta hluta
ævinnar endumýjaði hann enn
myndmál sitt með dramatískum
og grófúm pensildráttum, sem
áttu eftir að verða fyrirmynd róm-
antískra málara eins og Delacroix
og síðar impressíónistanna.
Feneyjaskólinn
Á 15. og 16. öldinni mótaðist
í Feneyjum skóli í myndlist, sem
mante). Líf Flórensbúa snérist
mikið um baráttuna fyrir pólitísku
ffelsi, og í myndlistinni birtist það
meðal annars í áherslu á fjarvídd
og rými sem vettvang fyrir mann-
inn sem geranda í sögunni, þar
sem mikil formfesta er ríkjandi og
áhersla lögð á einstaklinginn sem
mótandi afl. Pólitískir hagsmunir
Feneyinga tengdust hvorki sögu-
legum né heimspekilegum rök-
um. Þeirra lífæð voru fijálsar sigl-
ingar og blómleg viðskipti.
Myndlist þeirra höfðaði því
hvorki til sögulegs skilnings né
formfestu, heldur til reynslu og
upplifunar. í þeim efnum var Tizi-
an dyggur lærisveinn Giorgione.
Hugmyndaheimur
nýplatónistanna
I myndum Giorgione (t.d.
Þrumuveðrinu, La tempesta eða
Heimspekingunum þrem) er ríkj-
andi samræmi á milli manns og
náttúru, sem Giorgine magnaði
upp með stemmningu eða nátt-
úruupplifun sem hann málar beint
á léreflið án fyrirfram úthugsaðrar
teikningar eða forskriftar. Ut ffá
honum skapaðist heill skóli
myndlistarmanna sem ástundaði
svokallaðan „giorgionisma", sem
Tizian: Venus og Adónis, oliumálverk (186x207 sm). Sjá forsiðumynd.
Prado-safnið i Madrid.
var að ýmsu leyti ffábrugðinn
þeirri þróun sem átti sér stað bæði
í Flórens og Róm. Er þar mest
áberandi að feneyskir málarar
voru ekki eins formfastir í list-
sköpun sinni, en lögðu meiri
áherslu á litameðferð og stemmn-
ingu í málverkinu, þar sem höfð-
að er ffekar til tilfinningar en
sögulegs skilnings. ítalski list-
ffæðingurinn Carlo Giulio Argan
hefur bent á að leita megi pólit-
iskrar samsvörunar við þá ólíku
„skóla“ sem blómstruðu á Italiu á
16. öldinni: Róm var mikið í mun
að undirstrika heimsveldi páfa-
stóls sem byggði á sögulegum
rökum, og því höfðaði rómverski
skólinn til sögunnar, einnig i
myndlistinni (t.d. Rafael og Bra-
oftar en ekki fólst í að draga upp
munúðarfullar sælusenur fjarri
öllum félagslegum eða heim-
spekilegum vandamálum samtím-
ans. Sú myndlist varð vinsæl
meðal nýríkra kaupmanna í Fen-
eyjum, sem ekki höfðu bolmagn
eða vilja til menningarlegrar ný-
sköpunar. Þessi hefð úrkynjunar
hafði í raun lítið með list Giorgio-
nes að gera. En nemandi hans,
Tizian, sökkti sér hins vegar niður
í goðffæðileg viðfangsefni út ffá
hugmyndaheimi nýplatónista og
vann upp úr þeim magnaðan
skáldskap um rök mannlegrar til-
veru. Er hér einkum um að ræða
myndir frá fyrri hluta listferils
hans annars vegar, þar sem gerður
er skýr greinarmunur á tveimur
Tizian: Sjálfsmynd frá 1567 þegar málarinn var um áttrætt. Olía 86x65
sm. Prado-safnið í Madrid.
höfúðandstæðum í hugmynda-
heimi nýplatónska skólans,
naumahyggjunni og dyggðastefn-
unni, og ffá síðari hluta æviskeiðs
hans, þar sem fram koma miklar
efasemdir um gildi þessarar tví-
hyggju nýplatonista.
Til þess að skilja hið goðsögu-
lega myndmál sem tíðkaðist í
Feneyjum á 16. öld er nauðsyn-
legt að átta sig á nokkrum grund-
vallarhugtökum nýplatónista um
tónlist, hrynjandi, ástina, munúð-
ina, dyggðina, timann o.s.ffv.
Nýplatónistamir töluðu um
tvenns konar tíma: sögulegan
tíma og músikalskan tíma. Hinn
músikalski timi er samkvæmt
skilgreiningu tímalaust ástand
fullkomins samræmis, en það er
þversögn þessarar kenningar að
hinn músikalski tími „mengast“
nær óhjákvæmilega af hinum
sögulega og mælanlega tíma í
flutningi tónlistarinnar. Af þeirri
þversögn spratt kenningin um fá-
nýti hins fullkomna samræmis.
Þetta vandamál snertir einnig
ástina, því ástin og tónlistin em
gerð af sams konar samræmi.
Tónlistin er leiðin til hugleiðslu
um ástina og hún sameinar hugina
í heijögu samræmi.
Ástin er líka af tvennum toga:
hin holdlega og munúðarfulla ást
og hin heilaga ást dyggðarinnar. í
goðafræðinni standa guðimir
Díonýsíos og Apolló fýrir þessa
tvo heima ástarinnar. Og eins og
ástin er tvenns konar, þannig er
einnig tónlistin: Apolló leikur á
strengjahljóðfæri, lútu eða hörpu,
en Díonýsíos og hans slekti (Pan
og skógarpúkamir) á sjöfalda
skógarflautu. Þessar tvær and-
stæður, mælanlegur timi/munúð-
arfúll holdleg ást og fmmstæður
flautuleikur gagnstætt músíkölsk-
um tíma/heilagri ást og heilagri
strengjatónlist em gegnumgang-
andi þemu í nýplatónskum bók-
menntum og myndiist 16. aldar
undir samheitinu voluptas et virt-
us: nautnahyggja og dyggð.
Voluptas et virtus
Nautnahyggjan, voluptas,
birtist okkur í myndlistinni í mu-
núðarfúllum sveitasenum þar sem
naktar gyðjur, skógarpúkar og
nautnaseggir veltast um í græn-
gresinu, vínið streymir, náttúran
og erótíkin blómstrar, disimar
dansa og Pan leikur á skógar-
flautu. Þetta ástand óreiðunnar,
þar sem Díonýsíos ríkir, tengist
jafnffamt hinum sögulausa goð-
sögulega tíma Satúmusar áður en
maðurinn tók til að skapa sér
framtíð með dyggðum prýddu líf-
emi og meinlæti. Einnig má líta á
tónlist skógarpúkans og hinn for-
sögulega og goðsögulega tíma
Díonýsíosar sem það samræmi
náttúrunnar sem ríkti áður en
maðurinn tók sér þau völd að ger-
ast herra jarðarinnar og gera nátt-
úmna sér undirgefna með skyn-
semi, skipulagningu, tækni, mein-
læti og trú á ffamfarir.
Dyggðin, eða virtus, er þá
mjói vegurinn, sem i myndlistinni
er táknaður með skrælnaðri jörð
og visnum tijám og tilvísunum
sem benda til þess að hinar dýrs-
legu hvatir mannsins hafi verið
bældar og göfgaðar með meinlæti
til hugleiðslu um harmónium og
hreinan kærleika, sem var í raun
jafngildur fúllkomnu samfélagi
við guð. Þessi heimur Apollós var
jafnffamt heimur hins fúllkomna
skipulags, heimur Orfeusar sem
gat komið skipulagi á náttúruna
með hörpuslætti sínum. Þetta var
um leið heimur hins upplýsta yfir-
valds, hinnar göfúgu listar og
menningar, á meðan Dionýsos og
Pan voru guðir bændanna og al-
þýðunnar. Alþýðan kunni ekki að
skapa göfúga list, því hún bjó í
óreiðu Díonýsíosar. Leiðin á milli
þessara tveggja heima var einna
helst fólgin í píslarvætti eða
myndbreytingu, þar sem sálin var
hreinsuð ffá hismi likamans.
Venus og Adonis
Mirra bar gimdarhug til foður
síns og átti með honum ástamök í
náttmyrkrinu á hinni árlegu hátíð
Cerere, án þess að faðirinn gerði
sér grein fyr hver rekkjunautur
hans væri, segir í Myndbreyting-
um Óvidíusar. Þegar faðirinn
kemst að því hver rekkjunautur
hans var vill hann drepa dóttur
sína, en hún flýr í skjóli myrkurs
og er á stanslausum flótta í 9 mán-
uði. Þá er hún að falli komin og
biður guðina að frelsa sig með
frelsandi umbreytingu. Hún
breytist þá í tárfellandi tré, og tár
hennar verða að þessu ilmandi
smyrsli sem enn heitir mirra. Tréð
tekur að gildna og af því fæðist
sveinn svo friður, Adonis, að
hann vekur ástir Venusar. Ástir
þeirra ná þó ekki að blómstra
vegna veiðiástríðu Adonis, og á

Föstudagur 21. desember 1990 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA13