Þjóðviljinn - 29.12.1990, Blaðsíða 19

íslenskum vættum safnað á bók
Ein þeirra bóka sem út
komu nú fyrir jólin er íslenskt
Vættatal eftir Arna Björnsson
þjóðháttafræðing.
Árni tekur það skýrt fram
að bókin innihaldi ekki sögur af
vættum nema að mjög tak-
mörkuðum hluta, draugasögur,
álfasögur o.s.frv., heldur sé
Vættatalið uppflettirit.
- í þessari bók getur maður
flett upp á öllum íslenskum vætt-
um sem heita eitthvað, og fengið
að vita helstu einkenni þeirra og
hvar heimildir um þá er að finna.
Segjum svo að þú heyrir talað um
Engeyjar-Móra eða Imu álfkonu
og þú viljir vita hver þau eru. Þú
ferð heim og flettir upp i þjóð-
sagnasafninu þínu og fmnur ekk-
ert.
En þá getur þú flett upp í
Vættatalinu og fengið að vita
megindrætti þeirra og einnig í
hvaða þjóðsagnasöfnum eða öðr-
um heimildum er að finna sögur
afþeim.
Vættatalið er líka hugsað að
hluta til sem eins konar ferða-
handbók. I bókinni eru lands-
hlutakort þar sem vættimar eru
merktar inn á, og ef menn vilja
ferðast á álfa- eða draugaslóðir, -
nú eða finna tjamir með skrímsl-
um í, eða bæjarrústir með draug-
um, þá ætti Vættatalið að geta
komið að góðum notum.
í Vættatalinu em upptaldar
allar yfimáttúrlegar verur sem
hafa heiti, - það var önnur for-
sendan sem ég gekk út frá við
söfnunina. Það em til ótal sögur
um nafnlausar vemr, til dæmis
um álfa í klettum hingað og þang-
að, en það var ógemingur að taka
þær með.
Hin forsendan var sú að hægt
væri að vísa í heimildir, - í flest-
um tilfellum er vísað í prentað
mál, en þó kemur fyrir að vísað sé
í frásagnir manna og sögur um
viðkomandi vætti, þótt þær séu
ekki til á prenti.
Mér þykir líklegt að til sé
fjöldi nafngreindra vætta sem
aldrei hafi komist á bók, og þar af
leiðandi muni margir sakna vinar
í stað, ef vantar þeirra heimadraug
eða kynjaskepnu í bókina. Um
slíkar vættir vil ég endilega fá
upplýsingar ffá fólki, svo hægt sé
að bæta við hana og auka ef til
endurútgáfú kemur síðar.
í eftirmála Vættatalsins sem
ber nafnið Alþýðlegt huganlug,
kemur fram sú kenning Áma
Bjömssonar að trú á yfimáttúrleg-
ar vemr af ýmsu tagi hafi alls ekki
verið jafh útbreidd og menn vilja
gjaman vera láta.
- Eg hef alist upp við þá inn-
rætingu eins og flestir aðrir nú-
tímamenn, að þjóðtrúin hafi verið
partur af daglegu lífi fólks fyrr á
öldum, en í gegnum reynslu mína
hér á Þjóðminjasafninu í tvo ára-
tugi hef ég smám saman breytt
um skoðun.
Við höfúm verið i stöðugu
sambandi við eldra fólk og verið
að grafast fyrir um daglegt líf fyrr
á tímum og þar með spurt um
hvort þjóðtrú hafi verið stór hluti
af daglegu lífi fólks áður fyrr. Það
kom mér mjög á óvart, og varð
mér næstum hálfgert sjokk, þegar
ég uppgötvaði hvað tiltölulega fá-
ir trúa á þetta.
Segja má að þjóðtrúin hafi
verið staðfastur hluti hins daglega
lífs einungis hjá um 10% þjóðar-
innar.
Það sem villir mönnum sýn í
þessu sambandi er að þetta fólk, -
þessi tíundi hluti - er lang-
skemmtilegasta fólkið; það er
fólkið sem segir sögumar, skáldin
i flómum eins og ég vil kalla það,
fólkið sem þjóðin vill hlusta á og
hefúr gert í gegnum tíðina.
Þegar heimildir þjóðsagna-
safnara eru skoðaðar, kemur til
dæmis í ljós að heimildamenn
Jóns Ámasonar vom innan við
fjögur hundruð.
Eftir að þetta er svo komið á
prent fara fræðimenn að segja að
svona hafi öll þjóðin hugsað, en í
rauninni byggja þeirþessa skoðun
sína á skáldunum í flómum.
Það er líka nokkuð merkilegt
að Jón Ámason trúði ekki sjálfúr
á öll þessi yfimáttúrlegu fyrir-
brigði sagnanna sem hann safn-
aði, - hann kallaði þær skáldskap
þjóðarinnar.
Sögumar em líka misjafhar að
gæðum, og það má þekkja úr og
fylgja ákveðnum skrásetjumm, en
það sýnir líka hvar vom vel rit-
færir menn eða góðir sögumenn.
Annað í þessu sambandi er að
það er ekki fyrr en fyrir svona
hundrað ámm sem farið er að nota
orðið „þjóðtrú" um þetta fyrir-
brigði. Fram að því merkti þetta
orð ríkistrú, og var notað þar um.
Aðspurður um einhverjar sér-
lega skemmtilegar eða áhuga-
verðar vættir segir Ami slíkt val
mjög erfitt, enda sé úr mörgum að
moða.
- Sagan um Þorgarð draug hér
í Reykjavík er dálitið átakanleg
og sú um ímu álfastúlku er voða-
lega hjartaskerandi.
Aftur á móti er Rifsdraugur-
inn heldur velviljaður, hann sótti
tóbak fyrir menn, - vermenn á
Rifi vöktu hann upp þegar þeir
vom orðnir tóbakslausir og sendu
hann eftir tóbakslús handa sér.
Svo em sögur um það þegar
draugur getur bam nokkuð eftir-
minnilegar. Það er yfirleitt þannig
að maður deyr án þess að hafa
fengið stúlkunnar sem hann vildi
eiga. Hann heitast að henni og
gengur síðan aftur og getur henni
bam, sem síðan vex upp og lærir
til prests.
En þegar prestur ætlar að
blessa yfir söfnuðinn í fyrsta sinn
gerist það ávallt í sögunum að
einhver hefur komist að því að
hann er draugssonur og stöðvar
hann, því ella sykki kirkjan með
öllum sem í henni em. Prestur
leysist þá upp og hverfur nema
þrír blóðdropar sem em leifar
skímarinnar liggja eftir þar sem
hann stóð.
-ing.
Á nýársfagnaði Hótel Sögu að kvöldi nýársdags verður fjölmargt til
skemmtunar. Meðal þeirra sem þá troða upp verða leikararnir Ása Hlln,
Jóhann, Egill og Edda Heiðrún sem fara með gamanmál við undirleik Jó-
hanns G.
munu bregða á leik með söng og
glensi. Að loknu borðhaldi og
skemmtiatriðum mun Hljómsveitin
Einsdæmi leika fyrir dansi.
Læknavaktir
Neyðarvakt Tannlæknafélags Is-
lands verður yfir áramótin. Upplýs-
ingar er hægt að fá í simsvara í síma-
númeri 33562.
Sundstaðir og
skautasvell
Sundstaðir í Reykjavík verða
opnir um áramót sem hér segir: 30.
des. kl. 08.00-17.30, gamlársdag: kl.
07.00-11.30, lokað á nýársdag.
Sundhöllin verður opin sem hér
segir: 30. des. 07.00-15.00. Lokað
verður á nýársdag.
Skautasvellið í Laugardal verður
opið ef veður leyfir 30. des. kl.
10.00-18.00, á gamlársdag 31. des.
verður opið frá kl. 10.00 til 14.00.
Svellið verður lokað á nýársdag.
Akstur
strætisvagna
Á gamlársdag aka vagnar Stræt-
isvagna Reykjavíkur eins og venju-
lega á virkum dögum fram til kl.
13.00 og eftir það eftir helgidaga-
áætlun til kl. 17.00, en þá lýkur öll-
um akstri vagnanna. Á nýársdag
verður ekið eftir helgidagaáætlun að
því undanskildu að vagnamir hefja
akstur kl. 14.00.
Akstur Strætisvagna Kópavogs
um áramót verður sem hér segir: Á
gamlársdag verða ferðir á 15 mín-
útna fresti til kl. 13.00, en eftir það
skv. sunnudagaáætlun. Síðasta ferð
frá skiptistöð til Reykjavíkur kl.
16.30, úr Lækjargötu kl. 16.41, frá
Hlemmi kl. 16.47, í austurbæ Kópa-
vogs kl. 16.55. Á nýársdag verða
ferðir á hálftíma fresti. Akstur hefst
þó ekki fyrr en kl. 13.45 innan Kópa-
vogs og kl. 14.00 milli Kópavogs og
Reykjavíkur, úr Lækjargötu kl.
14.30 og frá Hlemmi kl. 14.17.
Ferðir
sérleyfishafa
Ferðir sérleyfisvagna verða með
takmarkaðra móti um áramót eins og
endranær. Á gamlársdag verða síð-
ustu ferðir frá Umferðarmiðstöðinni
kl. 15.00 til Hveragerðis og Selfoss
og kl. 15.30 til Keflavíkur.
Á nýársdag verða engar ferðir á
mörgum sérleyfisleiðum. Það á eink-
um við um lengri leiðir. Á mörgum
hinna styttri leiða verða ferðir síð-
degis, s.s. til og frá Borgamesi,
Hveragerði, Selfossi, Þorlákshöfn,
Laugarvatni og Keflavík og öðrum
Suðumesjabyggðum.
Sérleyfishöfúm væri þökk í því
að þeir sem ætla að taka sér far með
vögnum þeirra um áramót ftyggi sér
far í tíma. Allar nánari upplýsingar
um ferðir sérleyfisbíla em veittar hjá
BSÍ Umferðarmiðstöðinni í síma
91-22300.
Aukaútsendingar
Ríkisútvarps
Ríkisútvarpið verður með auka-
útsendingar á stuttbylgju um áramót
til N-Ameriku og Vestur-Evrópu.
Nýársdagur: Útsending kl.
11.00- 11.30 til Norðurlanda, Bret-
lands og meginlands Evrópu: 17493,
15790, 11402, 3295 kHz - óstefhu-
virkt. Til Kanada og Bandaríkjanna:
17493, 13830kFlz. Nánari upplýs-
ingar um útsendingamar em gefnar í
síma 91-693000.
Lögregla og slökkvilið
A lögreglustöðvum landsins
verður vakt allan sólarhringinn um
áramót.
Reykjavík: Lögreglan s. 11166,
slökkvilið og sjúkrabifreið s. 11100.
Seltjamames: Lögreglan s.
611166 slökkvilið og sjúkrabifreið s.
11100.
Kópavogur: Lögreglan s.41200,
slökkvilið og sjúkrabifreið s. 11100.
Hafnaríjörður: Lögreglan s.
51166, slökkvilið og sjúkrabiffeið s.
51100.
Keflavík: Lögreglan s. 15500,
slökkvilið s. 12222 og sjúkrabifreið
s. 12221.
Vestmannaeyjar: Lögreglan s.
11666, slökkvilið s. 12222 og
sjúkrabifreið s. 11955.
Akureyri: Lögreglan s. 23222-
23223-23224, slökkvilið og sjúkra-
bifreið s. 22222.
ísafjörður: Lögreglan s. 4222,
slökkvilið s. 3300, bmnasími og
sjúkrabifreið s. 3333.
Apótek
Reykjavík: Helgar- og
kvöldvarsla er í Apóteki Austurb. frá
kl. 22. til 9. (10 á ffídögum) og
Breiðholts Apóteki ffá kl. 18. til 22.
(og 9.-22. ídag).