Þjóðviljinn - 17.05.1991, Blaðsíða 13

að Umboðsmanni hafi borist
kvörtun málsaðila vegna þess að
yfirlæknir geðdeildar tiltekins
spitala hefði synjað honum um
aðgang að sjúkraskýrslum er
vörðuðu dvöl hans á umræddri
geðdeild 1970-71.
Umboðsmaður lýsir í skýrsl-
unni því áliti sínu, að þegar fyrir
gildistöku læknalaga nr. 53 ffá
1988 hafi sú meginregla gilt, að
„einstaklingar œttu rétt á að
kynna sér þœr upplýsingar, sem
stjómvöld hefðu skráð um einka-
hagi þeirra, nema mikilvægir al-
mannahagsmunir eða hagsmunir
einkaaðila mœltu því i gegn “.
Þar sem nokkrir læknar
þijóskuðust við að túlka lögin á
þessa lund lagði rikisstjómin
ffam sérstakt ffumvarp fýrir Al-
þingi, þar sem skilningur um-
boðsmanns var áréttaður og allur
vafi tekinn af um rétt sjúklinga í
þessu efni. Málið snérist hins
vegar í höndum ríkisstjómarinnar
í meðforum Alþingis, sem féllst á
kröfur nokkurra lækna og tak-
markaði þannig rétt íslenskra
sjúklinga enn ffekar miðað við
það sem áður hafði gilt.
Ragnar Aðalsteinsson sagði i
erindi sínu á ráðstefnu Rauða
krossins um þetta mál, að „ekki
verði séð að þingmenn hafi gert
sér neina grein fyrir því, að með
breytingunni var lögfest ákvæði,
sem brýtur gegn ákvæðum
Mannréttindasáttmála Evrópu
eins og hann hefur verið túlkaður
af Mannréttindadómstól Evr-
ópu. “
***
Lög um fangavist í
andstööu viö
mannréttinda-
ákvæöi
Lög um fangelsi og fangavist
nr. 48 ffá 1988 em annað dæmi
um íslenska löggjöf, þar sem
brotið var í bága við alþjóðleg
mannréttindaákvæði og skuld-
bindingar íslands í þeim efnum.
Þar er um að ræða ákvæði um
agaviðurlög í fangelsum. Segir í
Arsskýrslu umboðsmanns Al-
þingis ffá 1989 að 26. gr. laganna
„gæti hæglega farið í bága við
ákvæði 5. og 6. gr. Mannréttinda-
sáttmála Evrópu“ og að um
„meinbugi" væri að ræða á lög-
unum sem leiðrétta þyrfti í sam-
ræmi við fyrmefhdan Mannrétt-
indasáttmála.
I erindi sínu hjá Rauða kross-
inum komst Ragnar Aðalsteins-
son svo að orði um þessa laga-
setningu háttvirts Alþingis:
„ Samkvæmnt 24. gr. laganna
gat forstöðumaður fangelsis
ákveðið að fangi skyldi settur í
einangrun i allt að 30 daga, og
skyldi sá tími ekki teljast til refsi-
tíma, heldur bœtast við refsing-
una. Ekki naut fangi aðstoðar
verjanda eða annars talsmanns
við slíka ákvörðun, og ekki gat
hann kært ákvörðunina til œðra
stjómvalds eða dómstóls. Kæra
barst umboðsmanni Alþingis, og
var niðurstaða hans sú, að
ákvæðið bryti í bága við 5. og 6.
gr. Mannréttindasáttmáia Evr-
ópu. Gerð var siðan gangskör að
því að breyta lögunum á þessu
ári til samræmis við sáttmálann.
Þá er og rekið dómsmál út af
þessu sama máli fyrir dómstól-
um. Það verður að teljast hneisa
fyrir bæði framkvœmdavaldið og
löggjafarvaldið að ákvæðið
skyldi samþykkt, svo berlega
braut það í bága við ákvæði
mannréttindasáttmála og jafn-
framt í bága við viðtekna sann-
gimis- og réttlætishugsun i lýð-
ræðisriki á ofranverðri 20. öld. “
***
Genfarsáttmálinn
og alþjóölegar
skuldbindingar
A ráðstefnu Rauða krossins
um mannréttindamál var sérstak-
lega fjallað um Genfarsáttmálana
um vemdun fanga og almennra
borgara á stríðstímum, sem ríkis-
stjórn íslands fullgilti 1965.
Á fundinum tók Elías Dav-
íðsson til máls utan dagskrár og
vakti meðal annars athygli á því,
að með aðild að sáttmálunum
hefðu aðildarríkin tekið á sig
skuldbindingu um ffamkvæmd,
sem ekki hefði verið virt. Vitnaði
hann þar til eftirfarandi ákvæða í
49. gr I. sáttmálans, 50. gr. II.
sáttmálans og 129. gr. III. sátt-
málans sem allar eru svohljóð-
andi:
„Aðildarriki skuldbinda sig
til að koma á hverri þeirri lög-
gjöf sem nauðsynlegt kann að
reynast til að staðfesta raunveru-
legar refsingar til handa einstak-
lingum sem framkvæma eða gefa
skipun um framkvæmd sérhverra
þeirra brota á þessum sáttmála
sem talin eru upp í næstu grein.
Sérhver aðili sáttmálans er
skuldbundinn til að leita uppi
persónur sem taldar eru hafa
framið eða skipað fyrir um fram-
kvœmd slikra grófra brota, og
skulu slikar persónur, án tillits
til þjóðemis, leiddar fyrir eiginn
landsrétt. Einnig má, ef þess er
fremur óskað og það reynist í
samræmi við eigin landslög,
framselja slíkar persónur til
annars aðila sáttmálans, hafi sá
aðili gefið út ákœru á hendur
viðkomandi. “ (lausleg þýðing ólg.)
Þau grófu brot, sem hér er átt
við, varða í rauninni stríðsglæpi
og möguleika hins alþjóðlega
samfélags til að taka á þeim.
Elías greindi ffá því, að hann
hefði komið ábendingum um
þessa vanefnd á Genfarsáttmál-
anum á ffamfæri við Alþjóða-
nefnd Rauða krossins og fleiri
aðila, og bent m.a. á að íslenska
ríkisstjómin hefði ekki staðið við
þessa skuldbindingu ffekar en
margar aðrar með því að stað-
festa Genfarsáttmálana í eigin
lögum.
Kom ffam hjá nokkrum ffum-
mælenda það sjónarmið, að al-
þjóðalög eins og Genfarsáttmál-
inn væri í raun ekki annað en
viljayfirlýsing, þar sem ekki væri
um neitt alþjóðlegt ffamkvæmda-
vald að ræða. Lögleiðing ein-
stakra ríkja á ákvæðum sáttmál-
ans hefði lítið að segja nema þau
gerðu það nánast öll, en til þess
væri lítil von.
Elías Davíðsson hefur látið
mér í té svarbréf ffá Alþjóða-
nefnd Rauða krossins við ábend-
ingu sinni.
Þar kemur m.a. ffam, að Al-
þjóða Rauði krossinn hafi á síð-
asta ári sent fyrirspum til aðildar-
ríkja Genfarsáttmálanna um
hvaða aðgerða eða lagasetningar
viðkomandi ríki hafi gripið til í
þeim tilgangi að hindra brot á
sáttmálanum. í bréfinu kemur
ffam að engin svör hafi borist ffá
Islandi við þessum fyrirspumum.
Af þessu má ráða, að þótt i al-
þjóðasáttmálum um mannréttindi
felist mikil réttarbót og þeir séu
ein mikilvægasta forsenda frið-
samlegrar sambúðar þjóða, þá er
samþykkt þeirra ekki næg, ein og
sér, ef aðildarríkin virða ekki
skuldbindingar sínar og hirða
jafnvel ekki um að svara fýrir-
spumum um þær frá þar til bær-
um aðilum. Það er hér sem annars
staðar, að árvekni og upplýsing
borgaranna er forsenda fyrir ár-
vekni stjómvalda, og að mann-
réttindi verða ekki virk á alþjóða-
vettvangi nema þjóðir heims séu
samtaka þar um.
***
Fyrirvarar íslands
gagnvart Mannrétt-
indayfirlýsingu S.Þ.
Athyglisvert er að þegar rík-
isstjóm Islands lagði fýrir Al-
þingi tillögu um staðfestingu
Mannréttindasáttmála S.Þ. árið
1978 töldu flutningsmenn að gera
þyrfti 5 fýrirvara við samþykkt-
ina, til þess að sáttmálinn gæti
samrýmst íslenskum lögum og
stjómarskrá.
Fyrirvarar þessir voru eflir-
farandi:
1. Fyrirvari um ákvæði um að
eigi skuli þess krafist af neinum
manni að vinna þvingvunar- eða
nauðungarvinnu.
Ástæða fýrirvarans em
ákvæði í íslenskum lögum sem
heimila nauðungarvinnu vegna
vangoldinna bamsmeðlaga.
2. Fyrirvari um skyldu til að
skilja unga fanga ffá eldri fong-
um. Sagði Baldur Möller fýrir
Mannréttindanefhdinni að þó
þessi regla viðgengist á Islandi þá
þætti ekki rétt að gangast undir
skuldbindingu um hana.
3. Fyrirvari við ákvæði þess
efnis, að útlendingi, sem stjóm-
völd hafa ákveðið að vísa úr
landi, skuli heimilt að skjóta
slíkri ákvörðun til æðra stjóm-
valds til endurskoðunar.
í greinargerð Baldurs Möller
fýrir Mannréttindanefnd S.Þ. ffá
1982 segir hann samkvæmt fund-
argerð að viðurkenna verði að
„lög um útlendinga hafi að
geyma ákvæði, sem ef til vill
þurfi lagfæringar við til þess að
þau endurspegli fullkomlega
ástand mannréttinda i landinu “.
Slík lagfæring hefur ekki ver-
ið ffamkvæmd ennþá, en um
þetta atriði sagði Ragnar Aðal-
steinsson á ráðstefnu Rauða
krossins: „Löggjöf okkar um út-
lendinga er ekki i samrœmi við
ákvæði mannréttindasáttmála og
framkvæmd hennar er ugglaust
brot gegn þeim ákvæðum. "
4. Fyrirvari við ákvæði þess
efnis, að enginn skuli þurfa að
þola að mál hans sé rannsakað
fýrir dómi eða honum refsað í
annað sinn fýrir misgjörð, sem
hann hefur þegar verið sakfelldur
fýrir eða sýknaður af með loka-
dómi.
Baldur Möller segir fýrirvara
þennan stafa af ákvæði þess efnis
í íslenskum lögum, að hafi sak-
bomingur verið sýknaður eða
fundinn sekur af mun vægari
glæp en hann var ákærður fýrir,
eða ef nýr og óyggjandi vitnis-
burður komi í ljós í málinu, þá sé
heimilt að taka málið fýrir að
nýju. Sama gildi ef sakbomingur
eða aðrir hafi orðið uppvísir að
því að spilla fýrir niðurstöðu
dóms með saknæmum hætti.
Umboðsmaður Alþingis hef-
ur bent á í greina.gerð sinni, að
almenn ákvæði vanti í íslensku
stjómarskrána um réttláta með-
ferð fýrir dómi.
5. Fyrirvari við ákvæði um að
allur stríðsáróður skuli bannaður
með lögum. Þessi fýrirvari var
gerður þar sem talið var að hann
gæti skert tjáningarffelsið.
Með þessum fýrirvörum
töldu íslensk stjómvöld að ís-
lensk löggjöf uppfýllti í einu og
öllu kröfur Mannréttindasáttmál-
ans, þannig að ekki þyrffi ffekari
lagasetningu hér á landi.
Eins og ffam hefúr komið hér
að ofan, m.a. í erindi umboðs-
manns Álþingis ffá 1988, þá fær
það ekki staðist. Nefnir hann þar
m.a. að ákvæði vanti um veiga-
mikil mannréttindi eins og skoð-
anaffelsi, jafhrétti, bann við aft-
urvirkum refsilögum, vemd fjöl-
skyldulífs o.fl.
Niðurstaða umboðsmanns
Alþingis er sú, að brýnt sé að
endurskoða mannréttindaákvæði
íslensku stjómarskrárinnar, en
einnig komi mjög til greina, að
mannréttindasáttmálar þeir sem
Island er aðili að, eða hlutar
þeirra, verði teknir í íslensk lög.
I greinargerð sem Stefán M.
Stefánsson prófessor ritaði fýrir
umboðsmann um þessi mál og
birt er í Ársskýrslu 1988 kemst
hann einnig að þeirri niðurstöðu
að „sennilega sé rétt að lögtaka
allaþjóðréttarsamninga nema þá
sem augljóslega er ekki ætlað að
hafa bein réttaráhrif. “
***
Mikilvægi mann-
réttindasáttmála
I inngangi Mannréttindayfir-
lýsingar Sameinuðu þjóðanna
segir m.a.:
„Hafii mannréttindi verið fyr-
ir borð borin og litilsvirt, hefiur
slíkt haft i för með sér siðlausar
athafnir, er ojboðið hafa sam-
visku mannkyns, enda hefur því
verið yfir lýst, að æðsta markmið
almennings um heim allan sé að
skapa veröld, þar sem menn fiái
notið málfrelsis, trúfrelsis og
óttaleysis um einkalíf og af-
komu."
Ragnar Aðalsteinsson vitnaði
f þessi orð í erindi sinu hjá Rauða
krossinum og bætti síðan við:
„Á þvi leikur að minu viti
enginn vafi, að skilyrði varanlegs
friðar er að mannréttindum verði
aflað fylgis og framkvæmdar um
heimsbyggðina alla. Þá fyrstget-
um við vœnst þess að búa við
óttaleysi. Þess vegna er það
skylda okkar að berjast ekki ein-
ungis fyrir framfylgd mennrétt-
inda i heimalandi okkar, heldur
hvarvetna.
Þetta verður best gert með
því að kynna sér sáttmálana, ekki
aðeins lauslega ogyfirborðslega,
heldur þannig að ákvæði þeirra
verði óaðskiljanlegur hluti
hversdagslifs okkar. Mannrétt-
indi og mannréttindasáttmálar
eru ekki til hátiðabrigða, heldur
til daglegra nota. Við eigum
bæði sjálfrátt og ósjálfrátt að
bregða mælikvarða mannrétt-
indasáttmálanna á okkar eigin
athafnir og athafnir þeirra sem
fara með stjómvaldið i landinu.
Við eigum ætíð að spyrja okkur
sjálf og aðra, hvort ákvarðanir
og athafnir samræmist sjónar-
miðum á mannréttindasviði. Við
eigum að ætlast til þess af stjórn-
málamönnum og embættismönn-
um, að þeir tileinki sér til fiulln-
ustu efni og anda mannréttinda-
sáttmálanna og við eigum að
krefjast þess af fréttamönnum að
þeir spyrji hvort ákvarðanir og
athafhir samræmist mannrétt-
indasáttmálum. “
William Hogarth: Nokkrir virðingarmestu (búar tunglsins: konungsvald, kirkjuvald og dómsvald. Koparstunga
frá 1724. Myndin sýnir afstöðu vaxandi borgarastéttar á Bretlandi til hinnar aðalsbomu yfirstéttar sem skip-
aði mönnum rétt út frá forsendum aðalstignar.
Föstudagur 17. maí 1991 - NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 13