Þjóðviljinn - 17.05.1991, Page 14

Bókvitiö,
askarnir
og frelsið
Við getum ekki varið frelsi til
náms, jafnrétti til náms með
þeirri hagfræðiröksemd einni
saman að menntun sé „besta
fjárfestingin".
Einu sinni sem oflar sat ég í
heitum potti þar sem umræðan fer
fram. Þar voru dugnaðarlegir
karlar að kvarta yfir skólafargani.
Nú eru allir í skólum, sögðu þeir,
og til hvers? Enginn vill lengur
vinna i undirstöðuatvinnuvegun-
um.
Skólar sem
geymslur
Þeir voru ekki allir á sama
máli. Einn þeirra sagði sem svo:
Þótt allir strákar vildu verða sjó-
menn og bændur þá ætlar enginn
að leyfa þeim það (Þetta var fyrir
nokkrum árum, en þá þegar
ástæða til að mæla svo). Fólki i
framleiðslugreinum fækkar alls-
staðar hratt. Þegar við vorum
unglingar, þá var þörf fyrir okkar
vöðkvakraft í allskonar púls-
vinnu. Svo er ekki lengur. Meðal
annars vegna tæknibyltingar.
Það er óþarft að kvarta yfir
því að allir séu í skólum, sagði
þessi andmælandi. Hvar á unga
fólkið annarsstaðar að vera? Það
er þegjandi samkomulag um að
geyma það tiltölulega lengi í
skólum til þess að slá því á frest
að það komi út á vinnumarkað.
Þaövarbeðið
eftir okkur
Ég hlustaði á þetta og hugsaði
sem svo: Skratti er það dapurlegt
ef menn hugsa um skóla sem
geymslustað fyrst og fremst. Það
gerir allt skólalíf svo dauflegt.
Fleiri og fleiri hlýtur að finnast að
skólagangan sé einhver marklaus
leikur sem enginn veit til hvers er.
Við sem vorum að taka stúd-
entspróf fyrir 30-40 árum, við
vorum heppin. Að vísu voru þá
þegar uppi svartsýnar spár um að
það væri verið að framleiða alltof
mikið af menntafólki í landinu.
En þær spár voru út í hött. Við
vorum i ungu samféiagi og það
var svo ótal margt sem var ógcrt.
Ótrúlega margir áttu þess kost að
vera þeir fyrstu eða svo gott sem
fyrstir til að taka upp tiltekið nám.
Óg þótt menn væru óhagsýnir og
ruglaðir í námsvali, þá bjargaðist
það einhvemveginn. Þessi kyn-
slóð hafði þann byr með sér að
það var beðið eftir henni. Víða.
Allt fullt hér
Þetta er vitanlega löngu liðin
tíð. Skólar hafa vaxið og náms-
brautum Ijölgað og nemendum
enn meir. Það hefur verið í gangi
margháttuð fyrirgreiðsla til að
tryggja jafnrétti til náms og hún cr
mikill búhnykkur öllum sem er
illa við forréttindi (eins og þau að
efnahagur ráði námsmöguleik-
um). En þessi aðstoð, hún þýðir
HELGA
vitanlega að kostnaður við
menntun er mjög niður greiddur.
Og að öllu samanlögðu stöndum
við uppi með þá útkomu, að það
er ekki nokkur leið að framleiða
„störf við hæfi“ hvers og eins
með sama hraða og útskriftum
fjölgar. Það verð sem menn
greiða fyrir jafnrétti til náms er
það, að þeir sem lokið hafa námi
koma æ fleiri að luktum dyrum:
Hér er allt fullt, vinur.
Og er nokkuð við því að
gjöra? Ekki margt. Ef menn ætl-
uðu að fara að skammta náms-
möguleika í nafni atvinnuöryggis
í framtíðinni, þá kæmi upp miklu
verri staða. Annaðhvort sú að þeir
sem ættu rika foreldra sem gætu
borgað „það sem menntun kost-
ar“ (markaðshyggjan) sætu íyrir
námi. Eða þá að starfsstéttir
kæmu á ströngum kvótum eins og
í læknadeild: hver og einn hópur
tæki sér vald til að ákveða „þörf‘
fyrir nýja sérfræðinga á hveiju
sviði.
Lögmál
markaöarins
Við búum við nýja ríkisstjóm.
Að henni standa ýmsir þeir sem
daðra við hugmyndir um að lög-
mál markaðarins ráði meiru en
þau hafa gert um námsval og
námsmöguleika. Hvað úr því
verður, veit enginn. En líklegt er
að menn þurfí á næstunni að gefa
þessum málum aukinn gaum og
skoða þá ýmiskonar ringulreið
sem Iíklegt er að hver og einn
finni í sínum kolli.
Við höfum nefnilega öll stað-
ið í því í meiri eða minni mæli að
réttlæta „mcnntunarsprenging-
una“ með vígorðinu: „Menntun er
besta fjárfcstingin.“ Þetta hirtu
menn einhversstaðar upp af
göngu sinni, kannski úr einni af
skýrslum Samcinuðu þjóðanna
þar sem reiknað er út samræmi
milli velmegunar og menntunar í
einstökum ríkjum. Og auðvitað er
þetta vígorð ekki út í hött. Það er
auðveldara fyrir samfélag að ráða
við örar breytingar, tcngdar
tæknibyltingu, ef góð almenn
menntun er í landi og svo kostur á
þeirri sérmenntun sem hclst er
eAir kallað.
Hann er ekki
réttlátur
En hitt cr svo blácygur bama-
skapur, scm skýtur upp kolli hér
og þar, að vilja líta svo á, að t.d.
háskólanám hljóti alltaf að vera
fjárfesting sem skili sér. Og ef
hún geri það ekki (t.d. þegar
kennarar em ósáttir við laun sín),
þá cr því um kcnnt að það skorli
pólitískan vilja til að viðurkenna í
vcrki lögmál markaðarins. Sjáiði
bara sérfræðinga í cinkageiran-
um, segja
menn. Við
cigum að
hafa sömu
tekjur og þeir. Við höfum svipað
nám að baki.
Þetta dæmi gengur vitanlega
aldrei upp. Nú sem fyrr er það
svo, að sumt nám er ávísun á háar
tekjur (læknanám, sumt verk-
fræðinám ofl.), en annað ekki.
Þeir verða alltaf margir sem taka
á sig þann lífsháska að velja sér
nám scm ekki er nein sérstök eft-
irspum eftir, hvorki í einkageira
né ríkisgeira. Vinnumarkaðurinn
hefur aldrei verið réttlætiskerfi
sem úthlutar hverjum og cinum
það scm hann á skilið (furðulegt
reyndar hvc margir trúa því).
Verð á menntun getur líka hæg-
lega fallið í verði: Einu sinni gátu
viðskiptafræðingar gengið að all-
góðum störfum í cinkageiranum,
nú er svo komið framboði á þeim,
að nýútskrifaðir úr þeirri deild
Icita fyrir sér um kennslu í fjöl-
brautarskólum.
Gæði lífsins
Menntun getur verið góð fjár-
fcsting í bókstaflegri merkingu
þess orðs. En hún er alveg eins
vond tjárfcsting (í lífskjörum
reiknað) eða að minnsta kosti
fjárfesting scm ekki verður mcð
nokkru móti reiknuð út á hag-
skýrslum. Og þá cr komið að því
scm ókurteislegt cr að tala um á
hagskýrsluvæddum tímum: að
menntun hafi gildi í sjálfu sér, að
hún auðgi mannlífið, elli skilning
og yfirsýn, hjálpi upp á lífsnautn-
ina frjóvu og alcflingu andans
eins og Jónas kvað. Að hún sé
Ámi
Bergmann
merkilegur þáttur af þeim gæðum
lífsins sem erfitt er að verð-
merkja. „Það sem best er í lifinu
er ókeypis," sagði í gömlum slag-
ara.
Það er líka ókurteislegt að tala
um þetta vegna þess, að menn
gætu tekið slíku hjali sem van-
mati á kjarabaráttu menntastétta
eða eitthvað í þá veru. En þó er
það svo, að við getum ekki varið
„rétt til náms“ í alvöru með því að
vísa á það eitt að menntun sé
„besta fjÉirfestingin“. Sá sem
hengir sig í þeim málflutningi,
hann er fyrr en varir fastur í rök-
semdum sem snúast með einum
hætti eða öðrum gegn því frelsi til
menntunar sem við höfum búið
við um skeið.
Margrét Thatcher
í hnappasteypuna
Laun heimsins eru vanþakklæti:
Ekki er Margrét Thatcher fyrr
komin af stóli forsætisáðherra í
Bretlandi en eftirspurn á brons-
styttum af henni fellur niður í
ekki neitt.
Clive Mounsay heitir aðdá-
andi jámfrúarinnar og eigandi
málmsteypu. Hann lét fara saman
aðdáun á Margréti Thatcher og
hagnaðarvon eins og gengur. Og
árið 1988 tókst honum að selja
fjórtán þúsund stykki af litlum
bronsstyttum af þessu heimilis-
goði íhaldsmanna.
Mounsay hafði fyrir skömmu
látið steypa um þúsund nýjar
styttur af jámfrúnni og ætlaði að
selja þær á 138 pund stykkið (um
fjórtán þúsund krónur). En eftir-
spumin er horfin: aðeins þrjú ein-
tök hafa selst af þessari útgáfu.
Clive Mounsey vill sjálfur út-
skýra þessa sölutregðu með vax-
andi fjárhagsáhyggjum Breta:
menn treysti sér ekki í annan eins
lúxusgrip á erfiðum tímum. Hitt
gæti verið nær sanni að gleymska
manna á íjölmiðlaöld er feikna-
Iega róttækt afi: fyrrverandi for-
sætisráðherra er fyrr en varir orð-
in sú gamla síld sem enginn vill
líta við. Haft er fyrir satt, að til-
boðsverð í endurminningar frú
Thatcher, sem skipti miljónum
punda fyrst eftir að hún neyddist
til að segja af sér, sé þegar á hraðri
niðurleið. Valda þar um meðal
annars vonbrigði útgefenda end-
urminninga Ronalds Reagans,
sem punguðu út miklu meira fé
fyrir útgáfuréttinn en inn gat
komið.
14. SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 17. maí 1991
ítr ‘‘.ei'-s-•t hy rmr rn .rnajw.'i/W