Dagblaðið Vísir - DV - 29.08.1998, Síða 21

TIV LAUGARDAGUR 29. ÁGÚST 1998
21
fréttaljós
Listin ríkisvædd:
Styrkirnir éta upp tekjur listamanna
- á sama tíma og styrkir til listamanna hafa verið auknir hafa tekjur þeirra fallið
Innlent
fréttaljós
Gunnar Smári Egilsson
A hverju ári sundurgreina tölfræð-
ingar Þjóðhagsstofnunar skattframtöl
landsmanna og ílokka þau upp í
starfsgreinastokka. Einn þessara
stokka, sá sem ber númerið 870, hefur
í sér tekjur rithöfunda, myndlistar-
manna, tónskálda og annarra ein-
yrkja í listinni. Þama eru sem sagt
þeir listamenn sem vinna sjáifstætt og
utan stofhana á borð við leikhús,
hljómsveitir og þess háttar.
Þegar þessi niðurflokkun Þjóðhags-
stofhunar er skoðuð kemrn: í ljós að
árið 1989 unnu þessir einyrkjar í list-
inni 227,7 ársverk og fengu fyrir það
greiddar 230,6 milljónir króna. Meðal-
árslaun einyrkjanna voru því rétt
rúm ein mifljón króna eða tæplega
84.500 krónur á mánuði. Þetta voru
ekki góð laun á þessa tíma mæli-
kvarða. Listamenn- _______________
imir hefðu þurft að
fá rúmlega 20 pró-
senta launahækk-
un til að ná 102 þús-
und króna mánað-
arlaunum sem
vom meðallaun at-
vinnubærra lands-
manna samkvæmt
skattframtölum þetta ár.
En þótt staða þessara listamanna
hafi verið aum 1989 þá átti hún eftir
að versna. Síðustu haldbærar upplýs-
ingar úr skattframtölum em frá 1995,
eða sex áram síðar. Þá hafði ársverk-
mn einyrkja i listinni fækkað niður í
190,5 eða um 37,2 ársverk. Háif sinfón-
iuhljómsveit hafði staðið upp og geng-
ið úr menningarlífmu.
Þurftu 54% launahækkun
En staða listamannanna var aum-
ari en þetta. Heildartekjur einyrkj-
anna vora 210 milljónir árið 1995 eða
rúmar 1.100 þúsund krónur á ári. Það
gerir 91.850 krónur á mánuði. Meðal-
laun annarra á vinnumarkaði vora þá
orðin rétt tæplega 1.700 þúsund krón-
ur á ári eða 141.500 krónur á mánuði.
Til að ná upp í meðallaun hefðu ein-
yrkjamir í listinni þvi þurft 54 pró-
senta launahækkun. Þeim hafði því
bæði fækkað og laun þeirra lækkað.
Til að draga fram niðurlægingu
þessarar stéttar má segja sem svo að
einyrkjar í listinni hafi misst 80 árs-
verk; 38 ársverk féllu niður en þeir
sem eftir sátu tóku á sig tekjurýmun
sem nam 42 ársverkum. Ársverkum
fækkaði um 17 prósent og í ofanálag
lækkuðu meðaltekjur þeirra sem eftir
sátu um 30 prósent. Það era því engar
ýkjur að halda því fram að hrun hafi
orðið í starfsskilyrðum einyrkja í list-
inni á þessu sex ára tímabili. At-
vinnutækifæram fækkaði, fólk flúði
greinina og þeir sem eftir sátu tóku á
sig umtalsverða kjararýmun.
Auknir styrkir - minni tekjur
Það sem er sérkennilegast við þessa
þróun er að á þessum tíma stórjók
ríkið stuðning sinn við þessa starfs-
stétt. Árið 1989 fengu rithöfundar,
myndlistarmenn, tónskáld og aðrir
einyrkjar í listinni styrki sem jafn-
giltu 50 ársverkum. Árið 1995 nam
þessi styrkur hins vegar 67 árslaun-
um. Aukningin nemur 17 árslaunum
eða þriðjungi. En á sama tíma og rik-
ið jók stuðning um 33 prósent skrapp
stéttin saman um 30 prósent. Þetta
kann að virðast öfugsnúið en er satt
engu að síður. Þessi öfugþróun leiddi
til þess að frá 1989 til 1995 jókst hlut-
deild ríkisstyrkja í heildartekjum
stéttarinnar úr 22 prósentum í 35 pró-
sent.
Ef við viljum virkilega óttast um
örlög einyrkja i listinni þá getum við
skoðað hvemig aðrar tekjur stéttar-
innar en rikisstyrkir hrundu á þessu
tímabili. Ef stéttinni hefði tekist að
halda í horflnu frá 1989 hefðu tekjur
hennar án styrkja átt að vera 251
milljón króna 1995. Þær vora hins
vegar ekki nema 136 milljónir. Það
höfðu því glatast 115 milljónir eða 46
prósent af frjálsum tekjum ársins
1989.
Hvemig er hægt að orða þetta? Á
sama tíma og rikið réð listamenn í 17
stöðugildi skar almenningur niður
launakostnað sinn vegna listamanna
um 81 stöðugildi. En sjálfsagt má orða
þessa þróun á ýmsa vegu. Það er hins
vegar mikilvægara að spyrja hver
ástæðan sé fyrir þessum ósköpum.
Ríkiö úr fimmtungi í helming
Áður en við skoðum það skulum
við bæta enn við talnaleikinn. Þvi
miður höfum við ekki upplýsingar úr
skattskýrslum eftir 1995 og getum því
ekki séð hver þróunin hefúr verið síð-
an. Við vitum hins vegar að ríkis-
styrkimir hafa aukist. Einyrkjar í
listinni skipta nú á milli sín rétt tæp-
lega 100 árslaunum. Við höfum séð að
auknir styrkir leiða síður en svo til
aukinna tekna og vitum að fátt í sam-
______________ félaginu bendir til
mjög bættrar afkomu
listamanna síðan 1995.
Við getum því spurt
hvert hlutfallið milli
ríkisstyrkja og
frjálsra tekna hafi ver-
ið á siðasta ári ef gert
er ráð fyrir að ein-
yrkjarnir hafi haldið
stöðu sinni gagnvart öðrum launþeg-
um síðan 1995. Samkvæmt því væri
hlutdeild ríkisvaldsins orðin 52 pró-
sent af heildartekjum stéttarinnar.
Menn þurfa ekki að vera miklir frjáls-
hyggjumenn til að finnast það óhugn-
anlegt, þetta hlutfall hafi stokkið úr 22
prósentum árið 1989 í 52 prósent árið
1997.
Með öllum þeim fyrirvörum sem
við eiga má því segja að hlutur rikis-
ins i ört minnkandi heimi skapandi
lista hafi vaxið úr rúmmn fimmtungi
árið 1989 í rúman helming 1997. Á
sama tíma og mikið var rætt um
einkavæðingu í samfélaginu var sjálf
listin þjóðnýtt og skotið undir ríkis-
geirann án þess að nokkur tæki eftir
því.
Áherslan færist yfir á ríkiö
En hvemig má þetta vera? Hvem-
ig stendur á því að þegar ríkið eykur
stuðning sinn við listamenn skuli
staða stéttarinnar í raun versna? í
raun ætti engum, sem verið hefúr
uppi á tuttugustu öld, að koma þetta
á óvart.
Reynslan sýnir að ríkið getur eyði-
lagt hvaða stétt sem er með því að
styrkja hana og styðja. Það gerist
með eftirfarandi hætti: Áður en stétt-
in fær styrkina í hausinn verður hún
að reiða sig á tengsl stn við almenn-
ing - eða markaðinn, ef menn vilja
nota hagfræðileg hugtök. Þegar ríkið
grípur inn í með styrkjum, að upp-
fylltum einhverjum ákveðnum skil-
yrðum, rofna þessi tengsl að hluta.
Þótt ríkisstyrkimir séu ekki nema
lítill hluti af tekjum stéttarinnar þá
vegur litli hluti margfalt meira en
þáttur hvers einstaks viðskipta-
Sigurður Örlygsson smellir koss á vanga Guörúnar Jónsdóttur, formanns menningarmálanefndar Reykjavíkurborg-
ar, og þakkar þannig fyrir þriggja mánaða starfslaun frá borginni. Á bak við þau er Ingibjörg Sólrún Gísladóttir borg-
arstjóri sem afhenti Sigurði og fleiri listamönnum styrki við hátíðlega athöfn á Kjarvalsstöðum fyrr í sumar.
manns annars. Það er því ekkert eðli-
legra en að flestir, ef ekki allir í stétt-
inni, einbeiti sér að því að þjóna
þessum stóra viðskiptavini. Við það
verður sú þjónusta sem almenningur
fær lakari. Það leiðir til minni við-
skipta hans við stéttina og sá sam-
dráttur þarf ekki að vera stór til að
vega upp hina nýfengnu styrki frá
ríkinu. Og hvemig er líklegast að
stéttin bregðist við samdrætti í tekj-
um vegna þessa? Hún leitar til síns
stærsta viðskiptamanns um aukin
viðskipti - það er ríkisins. Og ef hún
er nógu harðdræg mun hún fá hærri
styrki sem aftur leiða til aukins sam-
bandsleysis við almenna viðskipta-
menn sem aftur kallar á aukna
styrki. Og ef ekkert er að gert lendir
þessi stétt í alvarlegri klemmu og á
endanum á framfærslu ríkisins.
Hér er ekki verið að spá fyrir um
vanda listamanna eða geta sér til um
örlög þeirra. Hér er verið að lýsa þvi
hvemig bændur grófu undan sjálfum
sér, hvemig hver stórsigur þeirra í
samningum við ríkisvaldið var í
raun enn nýr fleinn í holdi þeirra.
Bændur áttuðu sig fyrir nokkrum
áram á mistökum sínum og eru fam-
ir að feta sig til sjálfsbjargar. Það er
þvi dálítið undarlegt að á sama tíma
skuli listamenn berjast fyrir því að fá
notið sömu niðurlægingar og bænd-
ur máttu þola síðustu hálfa öldina
eða svo.
Styrkir 40%
af laununum
- hlutfall styrkja af
heildartekjum 19 rithöfunda -
Styrkir
40,7%
:
gfsi
Eigið aflafé
200
150
100
50
j ! i i j i - ársverk einyrkja í listin ú og styrkir til þeirra
i i ) Ársverk * j ! • ■ ' : ! i I 1 j - | j-. . j \ | 1 j

Í í 1
T fT Styrkir - ■
'89 '90 '91 '92 '93 '94
samkv. útr. þjóðhagsst. úr skattskrá . frá ríklnu
'95 '96
'97
Á þessu grafi má sjá hvernig ársverkum rithöfunda, tónskálda og myndlistar-
manna fækkar á sama tíma og ríki og borg auka styrki til þessa einyrkja í listinni.
Langstærsti hluti styrkjanna koma frá ríkinu en mikill minnihluti frá borginni.
Þegar tekjur 19 rithöfunda sam-
kvæmt skattskrá vegna tekna síð-
asta árs eru skoöaðar og bornar
saman við hvað þessir höfundur
fengju af styrkjum í fyrra kemur í
Ijós að rúmlega 40 prósent af heild-
artekjum þeirra eru styrkir en tæp
60 prósent eigiö aflafé. Meðaltekjur
þessa hóps voru rúmar 170 þúsund
krónur á mánuði. Þar af voru 70
þúsund krónur styrkir.
Kotbændur hjá listrekendum
Það má sjá ýmis sjúkdómsemkenni
meðal listamanna sem við þekkjum
úr hörmungarsögu bændanna. Þegar
landbúnaðurinn var orðinn ríkisrek-
inn tóku milliliðirnir virðingasæti
bændahöfðingjanna. Bændur urðu að-
eins peð í leik milliliðanna með ríkis-
styrkina. Sömu þróun má sjá meðal
listamanna. Á síðustu árum hafa út-
gefendur, safnstjórar og ýmsir útspek-
úleraðir fræðingar í raun tekið for-
ystuhlutverkið í listaheiminum af
listamönnunum sjálfum. Þeir eru
flestir orðnir að kotbændum í þjón-
ustu einhvers kaupfélagsins.
Og eins og bændur era listamenn
sannfærðir um að ríkisstyrkimir séu
heilög réttindi þeirra - og rökin era
um margt lík. Báðar stéttimar líta svo
á að aðrir borgarar eigi sér einhverja
skuld að gjalda, báðar visa til sögulegs
mikilvægis og báðar benda á að
kollegar þeirra annars staðar njóti
einnig styrkja. En listamenn ganga
lengra. Þeir segja að listamenn allra
þjóða á öllum tímum hafi verið styrk-
þegar. List án styrkja sé óhugsandi;
listin er allt að þvi afsprengi styrkj-
anna. Og síðan kasta þeir fram sönn-
unum: Bach, Handel, Mozart og Beet-
hoven; Leonardo, Michelangelö, Rafa-
el og Donatello.
Dreift vald - auðug list
Það er undarlegt að oftast eru tekin
dæmi af listamönnum úr endurreisn-
inni á Ítalíu og frá átjándu og nítj-
ándu öld í Þýskalandi. Á þessum tim-
um var ekkert miðstýrt ríkisvald í
þessum löndum. Þau vora bæði brot-
in upp í ógrynni furstadæma. Höfuð-
snillingar endurreisnarinnar og
þýsku tónjöfrarnir nutu þess því að
vinna á virkum samkeppnismarkaði,
hugsanlegir kaupendur að þjónustu
þeirra vora fjölmargir og flestir flökk-
uðu þeir á milli þeirra. Ef þrengt var
um of að þeim við eina hirðina leit-
uðu þeir á náðir þeirrar næstu. Sam-
bærilegt ástand ríkti einnig i Grikk-
landi til forna og gat ekki síður af sér
magnaða list en Ítalía endurreisnar-
innar og Þýskaland barokks og róm-
antikur.
Þessi fyrirbrigði í menningarsög-
unni era því slæm dæmi til saman-
burðar við ástandið I íslenskum
menningarheimi. Nær væri að spyrja
sig hveijir hefðu verið tónskáld, mál-
arar og skáld við hirð páfans í Róm,
eftir að Vatíkanið efldist og drottnaði
yflr menningarlífi Italíuskagans. Eða
hver sé uppskera ríkisrekinnar listar
Sovétríkjanna - hver fékk Lenín-verð-
launin í bókmenntum árið 1956?
Nei, menningarlíf sem er háð mið-
stýrðu ríkisvaldi er dæmt til að verða
eintóna og gelt. Og við skulum ekki
láta blekkjast af menntuðu einveldi
hinna svokölluðu fagmanna sem rað-
að er í úthlutunamefndimar. Skoðan-
ir þeirra á hvemig listin eigi að vera
era engu merkari en skoðanir menn-
ingarvita páfans eða listrekenda
Stalíns.
Forsenda kröftugrar listsköpunar
er margbreytileiki hugmyndanna.
Forsenda margbreytileika hugmynd-
anna er frelsi borgaranna; tilfmning
þeirra fyrir því að þeir geti uppskorið
í leit sinni að nýjum hugmyndum en
séu ekki hvattir til að beygja sig und-
ir viðteknar skoðanir. Eins og ég
rakti áðan þá draga styrkir ríkisins til
listamanna úr margbreytilegum tekj-
um þeirra á sama tíma og þeir verð-
launa þá sem beygja sig undir mennt-
að einveldi fagmannanna. Þetta er því
kerfi sem leiðir til dauða listarinnar.
Þótt takast megi að halda henni á lífi
með sífellt stærri skömmtum af
styrkjum, þá er spurning hvort ekki
sé mannúðlegra að leyfa henni að
deyja.