Dagblaðið - 11.10.1976, Qupperneq 11

DAGBLAÐIÐ. MANUDAGUR 11. OKTÓBER 1976.
11
ríkisstjórnin ætlaði sér ekki að
innleiða herlög í norðurhéruð-
unum á næstunni. „Ríkisstjórn-
in mun hins vegar notfæra sér
heimildir í lögum til þess að
berjast gegn hermdarverkum,"
sagði hann.
Þær heimildir innan laganna
voru samþykktar af Franco
sjálfum skömmu áður en hann
lézt í fyrra. Samkvæmt þeim
má lögreglan án frekari viðvör-
unar gera húsleit í öllum þeim
húsum sem henni þykja grun-
samleg og hneppa menn I varð-
hald í allt að tíu daga án þess
að viðkomandi komi fyrir
dómara.
Kunnugir segja að morðið á
Villar, sem sjálfur var Baski og
margsinnis hefur lýst yfir
vissum skilningi á málstað
þeirra, verði án efa mikið
reiðarslag fyrir stjórn Adolfo
Suarez sem með endurbættum
lögum slnum hafði í fyrsta
sinni í 40 ára gert það mögulegt
að frjálsar kosningar yrðu í
landinu innan tíðar.
Hemil! á þróunina
Margir búast við því að
morðið eigi eftir að auka á
kröfur hægri manna um að
frjálslyndistefnan verði
stöðvuð og þar með setja algjör-
an hemil á þær stjórnarfars-
legu endurbætur sem Suarez
hefur beitt sér fyrir.
Morðin hafa þegar orðið til
þess að hægrisinnar og falang-
istar hafa krafizt þess að rikis-
stjórnin dagi sig i hlé. Þar við
bætist að þessir hópar hafa
látið að þvf liggja við herlið
landsins að það standi ekki
iengur hjá aðgerðaiaust gagn-
vart „þeim upplausnarkröft-
um“ sem nú eiga að herja
meðal þjóðarinnar.
landi gerir sér grein fyrir þessu
og sé sá harði húsbóndi eða
vald, sem öll stjórnsýsla hefur
beyg af og virðir. Verði aftur á
móti sú leikregla ofaná, að
stjórnvöld eða stjórnmála-
menn ráði yfir fólkinu og því
hafi þeir ekkert að óttast, eru
þá orðin algjör hlutverkaskipti
á þjóðarskútunni. Því miður
bendir margt til þess að svo sé,
sem síðar mun verða rakið.
Sterkt almenningsálit hefur á
liðnum árum verið besta aðhald
til góðrar stjórnunar. Eru fjöl-
mörg dæmi því til sönnunar,
sem því miður fer fækkandi.
í dag myndi eftirfarandi
dæmi um mátt almenningsálits
verða talin fjarstæða og jafnvel
brosleg, því að vart teldust þau
vera svo alvarleg brot á starfs-
reglum og almenningur er i dag
mörgu vanur. Alþingismaður í
Danmörku varð að segja af sér
þingmennsku, þar sem upplýst
varð, að hann ferðaðist á frí-
miðum með sporvögnum um
nokkurt skeið. Frægt er og, að
fjármálaráðherra Breta talaði
við blaðamenn um innihald
fjárlagaræðu nokkrum timum
áður en hann átti að gefa
breska þinginu þessar upplýs-
ingar og varð af þessari ástæðu
að segja af sér embætti fjár-
málaráðherra.
I framhaldi af þessu mun ég
víkja að þeim grundvallarmis-
skilningi; sem virðist ríkja hér
á landi, hvað er gagnrýni og
hvað er rógburður. Varla hefur
nokkur gagnrýni á stjórnvöld,
ráðherra eða stjórnmálamenn,
sem birst hefur í blöðum okkar,
HUGLEIÐINGAR UM
ÞRJÁR SÝNINGAR
A septemberdögum
síðastliðnum var borgarbúum
boðið að sjá tvær sýningar í
tveim aðalsýningarsölum borg-
arinnar, Kjarvalsstöðum og
kjallara Norræna hússins. Á
Kjarvalsstöðum var yfirlits- og
sölusýning á myndlistarverkum
Halldórs Péturssonar en í
Norræna húsinu var svonefnd
September 1976-sýning á
„furðuverkum" sex framleið-
enda. Og nú á þessum fyrstu
októberdögum er svo borgarbú-
um boðið að skoða litborðaupp-
límingar fyrrverandi skóla-
stjóra Myndlista- og handíða-
skólans.
Ég hef gert mér þá dægra-
dvöl, eftir vinnudaga, að fylgj-
ast dálítið náið með aðsókn
borgarbúa að sýningum þess-
um. Fjölmiðlar hafa ekki látið
sitt eftir liggja að vekja mikla
athygli lesenda og sjáenda á
umræddum sýningum. Má
segja að í þeim efnum hafi sýn-
endur staðið nokkuð jafnt að
vígi, þegar greinar listrýnenda
'blaðanna hafa birzt.
Niðurstaðan af þessum at-
hugunum mínum er að mínu
mati töluvert athyglisverð.
Kemur þá í ljós sú staðreynd,
að borgarbúar fjölmenntu
geysilega á sýningu Halldórs
Péturssonar, svo að um tólf
þúsundir kvenna og karla
komu þá á Kjarvalsstaði, meðan
kjallari Norræna hússins stóð
því sem næst tómur, dag eftir
dag, að undanskildum boðs-
gestum á opnunardegi. Og nú
virðist sem svo, að með hinni
nýopnuðu litbandaupplím-
ingarsýningu að Kjarvals-
stöðum, bíði þessa stærsta
sýningarstaðar borgarinnar,
sömu örlög og kjallara Norræna
hússins, meðan hin svokallaða
September 1976 — sýning hékk
þar uppi og fáir eyddu tfma í að
skoða.
Hér blasa við manni þau
áþreifanlegu sannindi að
annars vegar er um að ræða
sýningu framúrskarandi snjalls
myndlistarmanns, sem sýnir
fólkinu hlutina, eins og þeir
eru, landslag, mannamyndir og
fólk á förnum vegi, þar sem
v
verio talin annað en að verið sé
að breiða út rógsögur, og
jafnvel þegar mikið er í húfi, að
viðkomandi aðili stuðli með
skrifum sínum að því „að grafa
Kjallarinn
Sigurður Helgason
undan iýðræðinu", eins og það
oft er nefnt. í þessu sambandi
verður aldrei of oft lögð áhersla
á nauðsyn þess, að þeir sem
gagnrýna vilja hlutina, hvort
sem það snertir menn eða mál-
efni, leiti til hlítar áreiðanlegra
upplýsinga . (ietur misbrestur í
þeim efnum eðlilega eyðilagt
málefnið, sein um er rætt.
Hér sem í svo mörgu öðru
skopskyn listamannsins er frá-
bært, svo og menn „á skján-
um“, með hnitmiðuðum en létt-
um blýantsdráttum sem varla
nokkurn tíma bregðast. Sýn-
ingargestir nutu þessarar sýn-
ingar auðsjáanlega, broshýrir
og glaðir, ræðandi saman. Og
lofsyrðin um listamanninn
kváðu við manna á milli f
hverju horni og um allan sal-
inn, sem tæpast var nógu stór
fyrir þennan mikla fjölda, er
þangað sótti daglega.
Hins vegar eru svo tvær fyrr-
greindar sýningar, sem ekki
ber á öðru en að fólk almennt
kæri sig alls ekkert um og vill
helzt ekki sjá, enda er það átak-
anlega geð- og smekkleysi, sem
er á boðstólum, með þeim
hætti, að raunveruleikinn —
landið, fólkið og umhverfið, er
allt látið lönd og leið. Þess
vegna drúpa hinir fáu skoð-
endur höfði og hverfa hljóðlega
á braut.
Annars vegar er hógvær en
snjall myndlistarmaður, sem
hávaðalaust er nærgætinn um
list sína og fer um hana tillits-
sömum huga og höndum, en
hefur, því miður, allt of sjaldan
borið list sína á borð fyrir al-
menning.
Hins vegar eru aftur á móti
hávaðasamir framleiðendur,
sem komið hafa einhvers konar
„listaklofbragði“ á fjölmiðla og
ráðamenn ríkis og borgar, blása
sí og æ básúnur og berja
bumbur, oft á tíðum núorðið,
með aðstoð einhvers konar
hljómlistar og jafnvel
upplestrar nýskálda og segja:
þetta er myndlist — komið,
sjáið og lærið að meta list.
En fjöldinn vill ekki hlusta á
þennan hörpuslátt sjálfselsku
mannanna, sem krefjast réttar
og dómsvalds á því, hvað sé list
og hvað ekki list. Þessi þróun á
dómgreind og mati fólks á verk-
um myndlistarmanna er vissu-
lega lofsveró, það lætur ekki
hafa vit fyrir sér af nokkrum
útvöldum, hvað sé gott og hvað
sé ekki gott í íslenzkri mynd-
list.
í þessum hugleiðingum mín-
um ætla ég ekki að minnast
þarf að gera sér grein fyrir því,
að lýðræðið b.vggist fyrst
og fremst á réttum
skilningi á undirstöðum
og grundvelli þess og verða
allar umræður gagniegri og
frjórri, ef þær byggjast á
traustum grunni. Nýlega hefur
verið haldin ráðstefna í Noregi
á vegum Norðurlandaráðs um
lýðræðið, að frumkvæði héðan
og fengnir fróðustu menn á
Norðurlöndunum til þess að
fjalla um þessi mál og er hér
vissulega um lofsvert framtak
að ræða og góðra gjalda vert.
Ég tel samt ennþá þýðingar-
meira, að við Islendingar sjálfir
tækjum þetta umræðuefni til
meðferðar. Ekki í fámennum
útvöldum hópi menntamanna,
heldur víðs vegar um allt
landið, þar sem öllum gæfist
kostur á að hlýða og leggja sitt
til málanna. Við verðum að
snúa við þessari lognmollu
stjórnmálanna og lágkúruhætti,
sem nú ríkir og hvlja umræður
á víðsýnna og drengilegra
plani. Hér er mikið verk að
vinna og því ekki ráð seinna að
hefjast handa.
Watergate
á íslandi?
Upplýsingar blaðamanna
Washington Post, þeirra Wood-
vard og Bernstein hafa vakið
heimsath.vgli. Varla hafa menn
áttað sig á þvi, hvernig það gat
skeð, að óre.vndir. ungir og alls
óþekktir blaðamenn gátu með
Kjallarinn
Jakob V. Hafstein
sérstaklega á þær hrokafullu
yfirlýsingar, sem komið hafa
fram i fjölmiðlum hljóðandi
svo; „við hótum að sýna“. Menn
sem láta sér slikt um munn fara
ættu að vara sig. Og menn, sem
hafa sjálfir að ævistarfi að
ástunda myndlist ættu að sýna
sjálfum sér, og um leið öðrum,
svo mikla kurteisi og sjálfrýni
að gerast ekki um leið atvinnu-
menn og dómarar hjá fjöl-
miðlum með þvi að rita gagn-
rýni um aðra myndlistarmenn.
Slíkt kann ekki góðri lukku að
stýra og hlýtur fyrr en seinna
að koma þeim sjáifum í koll,
eins og reyndar raun hefur
borið vitni um.
Þá er heldur ekki ætlun mín
í þessum hugleiðingum að eyða
orðum að ósvífni svokallaðra
listfræðinga, sem fjalla um
myndir sem þeir alls ekki hafa
séð, svo sem frægt er orðið. En
þetta tvennt ber þó ótvirætt
vitni um það, hve alvarlegt
ástand ríkir nú í þessum þætti'
menningarmála okkar.
En það, sem er þó ef til vill
alvarlegast í þessum efnum,
snýr að þeim aðiium, sem falin
hefur verið sú ábyrgð að velja
skrifum sínum orðið þess vald-
andi, að fjöldi embættismanna
og ráðherra f Bandaríkjunum
varð að segja af sér og þola
dóma fyrir mútuþægni og aðra
spillingu og misbeitingu valds.
Er þessi skrif umræddra blaða-
manna hófust, tók varla nokkur
mark á greinum þeirra og þeir
sem voru ásakaðir, svöruðu
gagnrýninni með því að saka þá
um rógskrif og rakalausa
ósvífni, sem þeir myndu verða
gerðir ábyrgir fyrir, og bæri
öllum góðum þjóðfélagsþegn-
um að fordæma þessi vinnu-
brögð. Síðar kom 1 ljós með
nýjum og fyllri upplýsingum,
að viðkomandi aðilar voru sekir
um svívirðilegan verknað, jafn-
vel oftast meiri en var í fyrstu
haldið. Hápunktur þessarar
gagnrýni blaðamannanna lauk
með því, að valdamesti maður
heims á þeim tíma, Nixon for-
seti, varð að segja af sér
embætti, en þá sögu þekkja
allir. Um það er nú rætt í fullri
hreinskilni, hvort þetta
hneyksli aldarinnar verði
bandarísku þjóðinni til góðs
eða ekki. Umræddar uppljóstr-
anir hafa opnað allar gáttir að
völundarhúsi stjórnmálanna og
blasir þar við allt annað en
fögur sjón. Aðrir halda þvi
fram, að þessir atburðir sýni. að
bandariskt lýðræði sé virkt. og
geti spillt stjórnvöld hvenaT
sem er átt von á því að verða
rekin frá völdum með skönun.
Slik ögrun muni i framtiðinni
tryggja betri stjórn. og ennþá
verði stjórnmálainennirnir að
lúta aga fólksins. Ilallast ég
og kaupa myndlistarverk fyrir
riki og Reykjavikurborg. Sú
vissa liggur fyrir, í ljósi þeirra
þriggja myndlistarsýninga, sem
hér hafa verið gerðar að hug-
leiðingarefni, að hvorki ríki né
Reykjavikurborg létu sér sæma
að eignast myndir á þeirri sýn-
ingu, sem fólk fjölmennti i.
þá hljóta eftirfarandi spurn-
ingar að vakna: Hvað
keypti Listasafn rikissins
margar myndir á September-
1976 í kjallara Norræna
hússins? Hvernig hefur kaup-
um á myndlistarverkum
Lisasafns rikisins verið
hagað? Ætlar Listasafn rík-
isins að kaupa m.vndir á lit-
bandaupplimingar sýningunni
að Kjarvalsstöðum? Og hvernig
er þessum málum háttað hjá
Reykjavikurborg — hverjir
ráða þar rikjum og hverjum er f
þessum efnum falinn þessi
trúnaður og ábyrgð fyrir borg-
ina?
Sá orðrómur hefur magnazt
mjög á undanförnum árum, að
forstöðumenn Listasafns ríkis-
ins hafi beinlínis sniðgengið
sýningar þeirra myndlistar-
manna, sem mesta aðsókn og
lof hafa hlotið hjá fólki al-
mennt, ekki tryggt það að Lista-
safn ríkisins eignaðist verk
þessara manna, en aftur á móti
ausið fé í furðuverkakaup. Og
Reykjavíkurborg hefur veitt
leyfi til að saurga Austurstræti
á tveim undanförnum sumrum
með uppstillingu furðuverka
flestum borgarbúum til ama og
leiðinda, enda þessi verk varla
fengið að vera ósnortin 1 friði
fyrir vegfarandum.
Fólk á kröfu á því að mál
þessi séu upplýst. Þeir sem í
þessum efnum eru að eyða og
ráðstafa fé ríkis og borgar, ættu
að vita það að slíkt er ekkert
einkamál þeirra. Þeir eru að
ráðstafa fé þess fólks, sem ótví-
rætt hefur látið í ljósi hvers
konar myndlist það metur.
Varla verður þolað til
lengdar að þessir ráðamenn
kaupi til Listasafns rfkisins og
myndasafns Reykjavíkur-
borgar, myndir af þeirri gerð,
sem allur fjöldi fólks vill
hvorki sjá né nýta.
A þessu öllu þarf að verða
mikil „bragarbót". En hún fæst
því miður ekki, fyrr en augu
ráðamannanna opnast fyrir
þeirri hættu, sem hér er á
ferðum frá fámennum, tillits-
lausum hópi nokkurra manna,
sem telja sjálfa sig útvalda til
að þröngva ákveðnum mynd-
listarsmekk á þjóðina, sem hún
þegar augljóslega hefur
hafnað.
meir að þessari síðari skoðun,
en reynslan mun hér skera úr.
Oft hef ég velt þeirri spurn-
ingu fyrir mér, hvort við
íslendingar gætum gert svipaða
byltingu, ef svipað hneyksli
hefði verið framið hér, og
hefur niðurstaða mín orðið nei-
kvæð. Ein aðalástæðan er sú
m.a., að hjá Bandaríkjamönn-
um er þrískipting valdsins
langtum skýrari en hjá okkur
svo að hvor aðili veitir hinum
aðhald, þ.e. löggjafarvaldið,
framkvæmdavaldið og dóms-
valdið. Hér hjá okkur er
löggjafarvaldið og fram-
kvæmdavaldið samtvinnað og
hagsmunir þeirra nátengdir.
Myndu því báðir þessir vald-
hafar varna róttækum
breytingum. Aftur á móti lætur
Bandaríkjaþingið, senatið,
kanna misferli ráðherra og
embættismanna, ef minnsti
grunur er um sök, og verða
viðkomandi aðilar að gera
senatinu skil á gjörðum sínum.
Eg mun í nokkrum greinum
ræða stjórnarfarið almennt,
ræða til hlitar undirstöður
þjóðskipulagsins og augljósa
misbresti á því í framkvæmd,
þátt stjórnmálaflokkanna í
þessu sambandi og siðan benda
á hugsanlegar leiðir til úrbóta
með breytingu á stjórnar-
skránni. sem miðuðu að þvf að
efla lýðræðið og auka áhuga
almennt á þjóðmálum, sem er
undirstaðan f.vrir bættu
stjórnarfari.
Siguróur Helgason.
lögfræóingur.
Kópavogi