Dagblaðið - 16.03.1981, Blaðsíða 22

22'
I
DAGBLAÐIÐ. MÁNUDAGUR 16. MARZ 1981.
Menning
Menning
Menning
Menning
I
Bækurogbókmenning:
Hehnur ástarínnar
Ef Alistair MacLean er konungur
spennusögunnar þá er Theresa
Charles réttnefnd drottning ástar-;
sagna hér á landi.
Það er stundum haft fyrir satt að
tegundarhreinar skemmtibókmennt-
ir, sögurnar sjálfar og lesendahópur
þeirra séu stranglega kynbundnar eða
kynskiptar, rétt eins og að sfnu leyti
bókmenntir barna og unglinga. Eftir
þessum skilningi er spennu- og reyf-
arasagan umfram allt ætluð handa og
lesin af karlmönnum. Þar er líka
ævinlega einhvers lags „karlmenni”
skipað i sjónarmiðju sögunnar,
hetjuhlutverk og lifsgildi hennar
helgast af hugmyndum eða hugsjón
karlmennsku í heiminum.
Stúlka í heiminum
Á sama máta eru konur, kvenlegt
tilfinningallf og lífsgiidi jafnan
þungamiðja ástarsagna, hlutverk og
hlutskipti „stúlkunnar i heiminum”
yrkisefni þeirra. í ástarsögu á stúlka
ævinlega völ á milli tveggja manns-
efna og býr þar með við þá kvöl að
verða að velja á milli þeirra. Sögu-
efnið er þá völin og kvölin, villustígur
sem stúlkukind ratar í faðm sins rétta
eiskhuga, brúðarsæng um síðir í sög-
unni. Á þeim vegi verða eins og
vænta mátti ýmsar þrautir og þreng-
ingar og stafar af þeim spennan í frá-
sögninni þótt allt fari auðvitað betur
en vel um siðir. En karlgervin tvö i
slíkri sögu má segja að samsvari með
sínum hætti öndverðum skautum
„ills” og „góðs” í frásagnarheimi
spennusögunnar.
Þvi er að vísu við að bæta að fyrr-
getin hugmynd um kynbundinn bók-
menntasmekk kann að vera hæpin.
Minnsta Tcosti benda ýmsar lesenda-
kannanir til að konur lesi 1 verki ým-
iskonar spennusögur til jafns við
karla, eða því sem næst. Aftur á móti
virðast karlar hreint ekki kæra sig um
ef þeir ekki beinlínis fælast ástar-
sögur. Konur eru í yfirgnæfandi
meirihluta í lesendahóp þeirra sam-
kvæmt sömu athugunum. Skyldi
mega ráða af þessu að konur eigi
auðvelt með að samsama sig karl-
veldishugmyndum spennusagna og
gera þær að sínum, allténd að því.
marki að þær hafi gagn af sögunni? i
Aftur á móti megni ekki samkynja
eða sömu hugmyndir ástarsögunnar
að vekja neinn viðlíka áhuga karl-
manna upp og ofan á hinum „kven-
legu” frásagnarefnum og frásagnar-
heimi?
Spyr sá sem ekki veit. En ég segi
fyrir mig, að þótt ég sé fíkinn í
margskonar sakamála- og spennu-
sögur, góðar og vondar, þá var ég
fyrir jólin rétt að kalla ólesinn í hrein-
um og beinum ástarsögum. Án þess
að hafa eiginlega neitt tekið eftir því.
Það var líka dálítið blendin reynsla að
lesa eftir jólin i lotunni einar 5—10
sögur af þessu tagi. Sumpart skrýtin.
En einkum varð hún enn ein árétting
þess hve önugt er það hlutskipti að
þurfa að lesa til enda og orði til orðsj
bækur sem manni leiðist að lesa.
Munur en Georg
Nágranninn hennar, nýja saga
Theresu Charles á meðal fjögurra ný-
útgefínna bóka eftir hana i vetur,
segir frá Seliu, bóndadóttur og
biómarós í afskekktri byggð á Eng-
landi. Það er ekki gott að ráða i það
af sögunni hvenær hún á að ske,
væntanlega þó einhverntíma eftir
stríð: Bretar hafa her á Egyptalandi,
Kýpur og í Beriin, og þar hefur Davíð
bóndasonur gegnt þjónustu í flug-
hernum. Þótt traktorar séu viðhafðir
er beltisdráttarvéi tæknileg nýiunda í
sögunni. Að visu er sagan skilmerki-
leg um það að byggðin sé afskekkt
frá heimsins glaumi, fastheldin á
forna siði og dyggðir bændaþjóö-
félags. Selia er sönn dóttir sveitarinn-
ar og besta búkonuefni enda hefur
ætt hennar byggt Eikidal í tvær aldir
eða svo. Hún er lofuð Georg, æsku-
félaga sinum og uppeldisbróður, en
hann er nú satt að segja, því miður,
hálfgerður durgur, og vekur engan
funa en eiginlega tóm ónot i hug og
hjarta unnustunnar.
í þessum heimi kemur bæði illt og
gott að utan. Davið bróðir kemur
breyttur maður heim úr hernum og
hefur áður flutt heim til sín eigin-
konu, Natalíu, sem er
því miður, satt að segja, hálfgild-
ings gæs, gefin fyrir daður og tiihald.
Af þeim tveimur og sumpart Georg
stafar mestallt óstand í sögunni. Selía
og Georg ætla með tilstyrk föður
hennar, Samúels bónda í Eikidal, að
festa kaup og setja bú saman á grann-
jörðinni, Hólavelli. En þá kemur
babb í bátinn. Ókunnur maður,
Hróðmar Brún, skýtur upp kolli í
byggðinni og sögunni og gín yfír
jarðakaupunum. Hann hefur nóga
peninga og sker sig einnig að öðru
leyti glögglega úr hópi heimamanna.
Allt sem utan á honum var virtist
vandað og dýrt. Enda er Hróðmar
réttborinn greifí, landbúnaðarkandi-
dat og fyrirlesari. Munur en Georg!
En ekki fylgir sögu hvað hann les
mönnum fyrir nema hvað hann flutti
lestra sina meðal annars yfir her-
mönnum i Berlin.
Vill nú ekki betur til en svo að Selia
keriingin fellur kylliflöt fyrir þessum
aðkomna framagosa. í ástarsögum
kemur ástin jafnan yfir menn sem
þrumufleygur, frelsar þá og endur-
leysir. Gengur nú sagan út á hvernig
Selja gerir sjálfri sér þetta ljóst, þá
opinberun hamingju í hversdagslifinu
sem varð með tilkomu Hróðmars
greifa, en einkum baráttu hennar við
fjölskyldu siná og umhverfi fyrir ást
þeirra Hróðmars. Þar er við ramman
reip að draga, Samúel og Georg
auðvitað fjandmenn hans út af jarða-
kaupum og tryggðarofum. Davíð
bróðir svarinn óvinur Hróðmars og
Hróðmar hans eftir fyrri kynni og
skipti þeirra í Berlín. Allt fer þetta nú
vel: það lagast óstandið á Natalíu og
Davið og bæði tvö fá i leiðinni hæfi-
lega refsingu fyrir ódyggðir sinar,
Georg hreppir ráðsmannsstöðu með
handhægu konuefni á fjarlægum bú-
garði, Hróðmar og Selía ná saman
fyrir fullt og fast. Það sýnir sig að þó
hann sé greifí þá var samt amma hans
upprunnin á Hólavelli, strauk þaðan
ung til að giftast inn i greifaskapinn á
Englandi. Römm er sú taug . . . Og
Hróðmar ætlar að slá með beltisvél-
inni túnið fyrir tengdaföður sinn sem
er mesti klaufi með traktor. Það
verður rofin aftur girðingin á milli
jarðanna.
Goða það líkast...
Ástin frelsar menn og leysir til
betra lifs, og betra líf er jafnan
með einhverju móti af hærri, æðri
stigum en hversdagslifið í kringum
mann. Betri er greifi en bóndi. í
ástarsögum er eins og í spennusögum
jafnan lagt mikið upp úr líkamiegu
atgervi sögufólksins þótt áherslur
falli með nokkuð öðru móti á karl-
mannlegt atgervi, kvenlegan yndis-
þokka elskendanna. Þar er eins og í
spennusögum heilmikið lagt upp úr
ýmiskonar verklegu efni: lýsingu
heimilishátta, heimiiishalds og heim-
ilisprýði, ýmislegra búverka og úti-
starfa í sögu eins og Nágranninn
hennar, en umfram allt klæðaburði,
fasi og framkomu, snyrtingu kvenna.
Af lýsingum sem þessum verður til
dæmis alveg skýr manngreinarmunur
þeirra Selíu og Natalíu i sögunni, en
manngildi karla birtist lfka býsna
skýrt af kiæðaburði þeirra. Það er
samt ekki alveg einleikið hvað til
dæmis klæðnaður kvennanna,
kápur, dragtir, kjólar, hattar og
húfur, hanskar og skór, hárgreiðsla
og snyrting sem lýst er í sögunni er
allt saman alveg einkennilega gamal-
dags. Þetta er eins og sjálft sjónar-
svið sagnanna alveg öfugt við
spennusögur sem einatt reyna með
umhverfislýsingum og sínu verklega
efni af ýmsu- tagi að höfða sem skýr-
ast til nútimans, nútimalegs smekks
og viðhorfa við slíkum efnum.
f ástarsögum er ekki heldur, öfugt
við flestar spennu- og reyfarasögur,
neitt eiginlegt kynlíf umfram þann
helga hroll sem um elskendur fer
þegar varir mætast í kossi. Kynferðis-
lif geymist til brúðarsængur sem upp-
reidd stendur að sögulokum, enda er
stúlka í ástarsögu jafnan óspjölluð
mær sem svo var eitt sinn nefnt.
í Nágrannanum hennar hefur að
vísu Georg einhverjar ástríðuhvatir
til að bera, ósköp grófar og ónota-
legar. Rauður eldur ástarinnar sem
Hróðmar tendrar i barmi Seliu og
bjart brennur í sögulokin er af öðru
og hátignarlegra tagi. Og bak við
hversdagsgervi elskenda i sögu má
einatt sjá eða greina persónugervingu
eölishvatanna sjálfra sem saga hefur i
goðsögulegt veldi.
Undur Iffsins
Að þessu leyti er Theresa Charles
einkar skýr i máli í Nágrannanum
hennar þar sem lýst er afdrifamesta
fundi Hróðmars og Seliu, og þau
taka beinlinis á sig, hvort fyrir annars
sjónum, hin goðsögulegu gervi.
Hann kemur af sundi, ris af öldum
hafsins klæddur „dökkum stuttum
sundbuxum”, sem „grískt glæsi-
menni”, en hún stendur hnarreist á
landi og „fagurdregnar likamslinur
hennar” ber við dökka kletta, „kelt-
nesk fegurðardís” fyrir sjónum hans:
„Hún gekk til móts við hann, og
hann faðmaði hana að sér. Hörund
hans var kalt og þvalt er hún lagði
heitan vanga sinn að brjósti hans, en
varir hans voru sem eldur, fannst
henni, er þær þrýstust að hennar
vörum. Hún fann saltbragð að þeim,
og það jók ástríðu hennar . . . Hún
þrýsti hökunni að annarri filabeins-
öxiinni og fann til áður óþekktrar
nautnar. Allt annað en þessi skynjun
var gleymd á þessari stundu. í huga
hennar hljómaði aðeins ein hugsun:
„Minn, minn, hann er minn. Þettaer
maðurinn minn,” og gleði hennar var
frumstæð eins og hinnar fyrstu konu.
Þessi gleði átti upptök sin í frum-
skógi fornalda, þegar konur þörfn-
uðust karlmanna sem voru öruggir
stríðsmenn ekki siður en miklir elsk-
hugar, af því að hver karlmaður sem
ekki gat barist og barið konu sína
fyrir öðrum hlaut að missa hana . . .
Selía var i senn titrandi og sigurglöð,
hreykin og feimin, og hún vissi að hér
eftir yrði ekkert i iífi hennar sem
áður . . . Þetta var þá ástin, hugsaði
hún með sér. Þetta var undrið —
undur lífsins og töfrar þess sem hún
hefði svo hæglega getað farið á mis
við.”
Efekkiívöku
Það kann nú að mega finna
„félagslega skýringu” á vinsældum
Theresu Charles hér á iandi. Ná-
granninn hennar gerist i forniegu
sveitasamfélagi sem skilmerkilega er
aðgreint frá umheiminum og veru-
leika lesandans bæði í tíma og rúmi.
Við lesendur Theresu eigum hins-
vegar skammt að minnast þvílíkra
sveitar og samfélagshátta þó svo við
höfum kannski aldrei beinlínis upp-
lifað þá sjálfir.
Svo mikið er víst að ógemingur er
að hafa gagn eða gaman af sögunni
nema geta að einhverju marki sam-
samað sig, „lifað sig inn í” eins og
sagt er, hugarheim og hjartalag Selíu.
Eða er hægt að lesa slíkar sögur
„kritískt”, á móti þeirra eigin til-
ætlun, svo gagn verði að? Það efast
ég um. En ekki er þar með sagt að les-
andi trúi hverri sögu eins og nýju
neti. Umhverfislýsing, mannlýsingar,
atburðarás sögunnar, öll raunsæis-
áferðin á efnivið hennar er tæki sög-
unnar til að auðvelda lesandanum af-
not af sögunni, greiða honum leiðina
að kjarna máls. Um leið er sagan
sjálf skilmerkileg um það að frá-
sagnarheimur hennar er alls ólíkur og
í eðli sinu frábreyttur heiminum sem
lesandi byggir, að hún geymir um-
fram allt opinberun veruleika handan
veruleikans, utan hans og ofan.
Lýsingin á Grétu, stúlkunni sem
olli fjandskap þeirra Hróðmars og
Davíðs í Berlín ítrekar og áréttir þetta
við lesanda undir sögulokin. Hún var
einhvers lags líkamning siðlegrar
ástar, kvenlegra gæða og gæsku, of
góð til að hún gæti lifað — eiginlega
var hún bara „ímyndun eða
draumur” eins og sagan segir sjálf.
Þess vegna eru líka þeir Davíð og
Hróðmar sýknir af sviplegum dauða
hennar, þótt í raunheimi væru þeir
sannarlega sekir um hann, siðferðis-
lega og fyrir lögunum. Og ekki er það
nein tilviljun heldur hvað Natalía
kemur kvenlega og smekklega búin
úr heimsókn sinni til foreldra Grétu,
nýr og betri kvenmaður.
Hróplegt vanmat held ég það væri
á lesendum Theresu Charles að ætla
að þeir lesi sögu eins og Nágranninn
okkar sem raunsæislegan skáldskap,
sjái þar fyrir sér siðlegar eða félags-
legar fyrirmyndir, til dæmis, eða leiti
og finni í sögunni með einum eða
öðrum hætti lýsingu og lausn á sinum
eigin veruleika og vandamálum. Það
gerum við áreiðanlega ekki — neitt
heldur en til dæmis lesendur Alistairs
MacLean.
Örskammt að baki fólksins f Ná-
grannanum hennar má greina sígilt
munstur, þjóðsögulega eða goðsögu-
lega persónugervingu karls og konu,
draummyndir ofurmannlegrar full-
komnunar. Og auðvitað vita allir
jafnvel, höfundur, saga og lesandi,
að þetta er draumur, þjóðsaga, goð-
sögn . . . Að þessu leyti á ástarsagan
sammerkt með spennusögunni: bak
við hinar töffu reyfarahetjur má á
sama máta eygja önnur sambærileg
munstur og manngervinga: hetjuna
ungu sem berst við tólf brynjaða
kappa og brytjar þá í spað, riddarann ■
sem fellir drekann, sigrar eldspúandi
skrimsl með þremur ginandi trjón-
um, ræður fram úr völundarhúsi og
vinnur það sem þar er geymt.
Veruleikaliking, raunsæisskin
slíkra sagna er einungis skin og lík-
ing, aðferð þeirra og okkar sem les-
um þær til að gera efnið svo ljóst og
verulegt og þar með aðgengilegt sem
verða má — og forða okkur á þann
veg burt frá hversdagsleikanum og
okkar dagsdaglegu úrlausnum á hon-
um. Þær eru aldeilis ekki til þess
ætlaðar að segja „satt” um eitt eða
neitt. Þvertámóti!
Vökudraumur sem veruleiki: það
erheimur ástarsögunnar.
Smurbrauðstofan
BJORNINN
Njálsgötu 49 — Sími 15105
Til
Stangaveiði-
Reykjavfkur
Vakin er athygli á nýju veiðisvæði sem félagið hefur
tekið á leigu,
Alviðru í Sogi
en þar verður veitt á 3 stangir samtímis í sumar. Félags-
menn eru hvattir til að senda umsóknir sínar hið allra
fyrsta. Sérstaklega verður reynt að sinna umsóknum frá
þeim sem fengu ekki úthlutun í samræmi við óskir um
veiðidaga á öðrum vatnasvæðum. Upplýsingar veittar á
skrifstofu félagsins í Austurveri, simi 86050.
Theresa Charles: Nágranninn hennar. Andrés Kristjánsson þýddi. Skuggsjá,
218 bls.