Vísbending - 17.12.1999, Blaðsíða 9

áformum Titanfélagsins. Hinn þjóð-
emissinnaði Sjálfstæðisflokkurþversum
var algerlega andvígur erlendu fjár-
magni á Islandi og Framsóknarflokkur-
inn, sem réð yfir atvinnumálum í nýju
stjórninni, gaf út eftirfarandi stefnu-
yfirlýsingu í janúar 1917:
„Eftir fremstu föngum vili flokkur-
inn stuðla að því að hin ótömdu náttúm-
öfl landsins verði hagnýtt og þau eigi
látin af hendi við útlendinga".
Margir stjórnmálamenn voru
hræddir við að hleypa erlendu fjármagni
inn í landið og einnig óttuðust þeir erlent
vinnuafl sem líklegt var að fylgdi
stórfelldum framkvæmdum við virkjanir
og stóriðju. Kannski var sá ótti
samtvinnaður ótta bændaþingmanna,
sem vom fjölmennir á Alþingi, við að
gamla bændaþjóðfélagið mundi riðlast
við innrás erlends fjármagns í landið.
Inn í þetta fléttuðust líka hreppa-
sjónarmið og andúð á stóriðju. Jónas
Jónsson frá Hriflu, sem var að byrja að
brjótast til valda um þessar mundir, var
almennt andvígur allri stóriðju og
þéttbýlismyndun en hlynntur smá-
búskap í dreifðum byggðum. Niðurstaða
þingsins 1917 var að skipa ntilli-
þinganefnd, svokallaða fossanefnd, til
að kanna eignarhald á vatnsföllum og
fossamálið í heild sinni.
Virkjunaráform
/
Arið 1918 var lokið undirbúningi að
virkjunarframkvæmdum í Þjórsá.
Titanfélagið gaf þá út rauða bók í
Kristjaníu með teikningum af virkjununt
á sex stöðum á Þjórsársvæðinu ásamt
útreikningum og skýrslum. Aðal-
höfundur bókarinnar var Gotfred
Sætersmoen. Samkvæmt henni átti að
virkja við Urriðafoss, Hestfoss,
Þjórsárholt, Skarð, Búrfell og Hraun-
eyjarfoss. Stærsta og jafnframt
hagkvæmasta virkjunin átti að vera við
Búrfell en kostnaður við þær allar var
talinn nema samtals 280
milljónum króna, þar af 114
milljónum við Búrfells-
virkjun og 47 milljónum við
Hrauneyjarfossvirkjun.
Kostnaður við járnbraut frá
Eyrarbakka og upp að
Tungnaá var talinn nema
fjórum milljónum króna. Til
samanburðar má geta þess að
fjárlög íslenska ríkisins námu
um þessar mundir fimm og
hálfri milljón króna.
Fyrirhugaðar fram-
kvæmdir Titanfélagsins á
Þjórsársvæðinu voru tíund-
aðar í öllum helstu blöðum á
Norðurlöndum og The Times
Engineering Supplement í
London birti ítarlega grein
um félagið. Klemens Jónsson, einn af
reyndustu og virtustu embættismönnum
Islands, kom inn í stjórn Titanfélagsins
1917 og var henni síðan mikill styrkur.
Hann var forstjóri félagsins á Islandi og
skrifstofa þess var á heimili hans við
Tjarnargötu í Reykjavík. Sumarið 1918
stóð stjórn Titanfélagsins í umfangs-
miklum samningum um fjármagns-
útvegun í Svíþjóð og Bandaríkjunum.
Einnig tók félagið 300 þúsund króna lán
með veði í eignum á Islandi. Klemens
Jónsson segir frá því í óprentuðum
endurminningum sínum að Titanfélagið
hafi haft nóg fé til umráða á árunum
1918 til 1919 og ekkert verið þá til
fyrirstöðu að hefja framkvæmdir. Sama
segir Fontanay, sendiherra Dana, í
skýrslu til danska utanríkisráðuneytisins
nokkrum árum seinna. Arið 1919 sótti
félagið formlega um sérleyFi til virkjunar
í Þjórsá.
Fossanefndin
/
AAlþingi skilaði meirihluti fossa
nefndar áliti árið 1919, en hann
skipuðu þeir Guðmundur Björnsson
landlæknir, Bjarni Jónsson frá Vogi og
Jón Þorláksson verkfræðingur. Þeir
komust að þeirri niðurstöðu að fallvötn
væru sameign allra landsmanna og hefði
ríkið umráðarétt yfir þeim. Jafnframt
lögðu þeir til að umsókn Titanfélagsins
yrði vísað frá og landstjórnin sjálf léti
rannsaka fallvötnin. Ljóst var að áform
Titanfélagsins yrðu að engu ef þessi yrði
niðurstaða Alþingis.
Bréf Klemensar Jónssonar, stjórnar-
manns í Titanfélaginu, til Finns, bróður
síns, prófessors í Kaupntannahöfn lýsa
vel svartsýni og vonbrigðum Titan-
manna. Hann skrifaði 12. desember
1919:
„Nú kemur alþingi væntanlega
bráðunt saman í febrúar fyrst og verður
útgjört um fossamálið, ég býst við hinu
versta, fólk er alveg orðið vitlaust, það
vill hvorki llytja inn peninga né fólk,
þá er þjóðernið í voða“.
I íslenskum dagblöðum birtist fjöldi
greina til að mótmæla því að Titan-
félagið og félagið ísland h.f., sem hafði
frá sér eignarréttinum og veiti útlendum
stórgróðafélögum leyfi til þess að
starfrækja vatnsaflið í stórum stíl getur
hver maður sagt sér það sjálfur að til
þess þarf miklu meiri vinnukraft en þann
sem fyrir er í landinu. Eigi aðeins til þess
að leggja járnbrautir og reisa rafmagns-
stöðvar heldur við stöðvarnar sjálfar þá
er þær taka til starfa. Þá rísa hér upp sem
annars staðar iðnaðarþorp hjá hverri
stöð þar sem þúsundir manna vinna. Og
hvernig halda menn að færi ef hér í
austursýslunum eða nágrenni
Reykjavíkur risu upp tvö slík þoip með
10-12 þúsund íbúum sem allflestir væru
útlendingar? Sjá menn ekki hvílíkur
voði íslensku þjóðerni verði af þeim
búinn?“
Og Alþingi dró lappirnar í málinu á
næstu árum. Klemens skrifaði bróður
sínum 18. maf 1921:
„Sérleyfisfrumvarpið um fossa-
notkun var sett í nefnd í Neðrideild 17.
febníar en hún hefur alls ekkert látið frá
sér heyra í þessu máli (!!). Svona er nú
farið með helstu málin. Það er
þroskaleysið og ábyrgðartilfinninga-
leysið sem veldur þessu því annars vegar
eru þeir hræddir við kjósendur sem búið
er að hræða með invasjón útlendinga og
þjóðernistöpuin en hins vegar finna þeir
ekki neitt til þótt hér sé um aðal-
framtíðarmál landsins að ræða. Jæja, það
er nú búið með Titan í bráð að minnsta
kosti. Ég missi þar mikið bein og verð
að fá eitthvað annað...“
Og 1. september 1921: „En ég má
ekki til þessarar stjómar hugsa, ég kemst
í hamslausa reiði þegar ég hugsa til
hvernig hún hefur farið að ráði sínu...“
Eitt af stofnhlutabréfum Titanfélagsins. Það er undirritað
afFriðriki Jónssyni Sturlubróður, AdolfC. Pein verkfrœðingi
og Ole Adolf Herud lögmanni.
sótt um leyfi til að virkja Sogsfossa,
fengju virkjanaleyfi. I grein á forsíðu
Morgunblaðsins stóðtil dærnis 10. mars
1919:
„Verði það nú ofan á að landið kasti
Ný von
Sunnlendingar voru afar óhressir með
framgang mála, þeir höfðu vænst
ntikils af virkjun Þjórsár, og Arnesingar
kusu til dæmis tvo eindregna stuðnings-
menn Titanfélagsins, þá Eirík Einarsson
og Þorleif Guðmundsson frá
Háeyri, á þing 1919. Sjálfur
var Klemens Jónsson kosinn
þingmaður Rangæinga 1924.
Sú staða hafði reyndar komið
upp árið 1922 að hann flaut
óvænt upp í sæti atvinnu-
ráðherra í ráðuneyti Sigurðar
Eggerz. Eitt af hans fyrstu
verkum var að beita sér fyrir
setningu vatnalaga. Þar var
eins og vænta mátti af honum
viðurkennd séreign fallvatna,
öfugt við álit meirihluta
fossanefndarinnar 1919. Á
grundvelli vatnalaganna
samþykkti Alþingi svo lög
um vatnsorkusérleyfi 1924.
Þar með var búið að ryðja
lagabrautina fyrir umsókn
Titanfélagsins um virkjun Þjórsár.
Klemens Jónsson segir þó í óprentuðum
endurminningum sínurn að bágur ljár-
magnsmarkaður í Noregi hefði valdið
því að ekki var strax sótt um sérleyfi.
9