Vísbending - 17.12.1999, Blaðsíða 10

Alþjóðleg fjárhagskreppa hafði
skollið á um 1920 og lokað fyrir
aðganginn sem Titanfélagið hafði haft
að fjármagni á árunum 1918 til 1919.
Titanmenn áttu síðan í árangurslitlum
viðræðum við enska, franska og danska
aðila um fjármagnsútvegun 1921 og
1922 og ferðir Einars Benediktssonar
um Þýskaland og Bandaríkin á árunum
1924 til 1925 voru ekki síst farnar til að
reyna að útvega fjármagn
handa Titanfélaginu en þær
báru heldur ekki árangur.
Árið 1926 tóku mjög að
vænkast horfur á alþjóð-
legum fjármálamarkaði og
þeir Oluf Aall, stjórnar-
formaður Titanfélagsins, og
Klemens Jónsson, sem þá
hafði látið af embætti ráð-
herra, áttu fund með Jóni
Magnússyni forsætisráðherra
í Kaupmannahöfn til þess að
fá vilyrði fyrir virkjunar-
framkvæmdum við Þjórsá
sem þeir og fengu. Enn-
fremur lagði Magnús
Guðmundsson atvinnumála-
ráðherra leið sína til Noregs
til samninga við félagið.
Haustið 1926 var svo lagt
fram stjórnarfrumvarp fyrir
Alþingi um að Titanfélaginu
væri heimilt að leggja
járnbraut austur fyrir fjall,
virkja Þjórsá og el'na til
stóriðju. Danska blaðið
Nationaltidende flutti þá
fregn 7. febrúar 1927 að
stjórn Titanfélagsins hafi
fengið vilyrði fyrir 65
milljón króna láni til fram-
kvæmda hjá sænska banka-
kónginum Wallenberg.
I umræðum á Alþingi í
mars 1927 skýrði Klemens Jónsson frá
áformum Titanfélagsins og sagði að
margir af ríkustu mönnum í Noregi
hefðu lagt fé í fyrirtækið og ennfremur
hefði félagið góð sambönd í Hamborg
sem sé ein helsta peningalind heimsins.
Við umræður voru sem fyrr ýmsir
þingmenn neikvæðir gagnvart sérleyfi
fyrirTitanfélagið, einkum Jakob Möller,
þingmaður Frjálslynda flokksins, og
þeir Tryggvi Þórhallsson og Jónas frá
Hriflu úr Framsóknarflokknum. Einnig
voru þingmenn Alþýðuflokksins
neikvæðir. Áberandi var að þingmenn
Sunnlendinga voru mjög jákvæðir
gagnvart frumvarpinu en ýmsir þing-
menn úr öðrum landshlutum neikvæðir.
Þeir óttuðust að landbúnaður Sunn-
lendinga fengi of mikið forskot með
tilkomu járnbrautar til Reykjavíkur og
ennfremur voru sömu þjóðernislegu
röksemdirnar á lofti sem fyrr. Engu að
síður voru lög um sérleyfi handa
Titanfélaginu samþykkt í lok maí 1927.
Enn átti þó eftir að gefa út leyfið.
Sumarið 1927 voru kosningar á
Islandi og í kjölfar þeirra urðu
stjómarskipti. Stjórn Ihaldsflokksins fór
frá en við tók stjórn Framsóknar-
flokksins undir forsæti Tryggva Þór-
hallssonar. Vitað var að tveir af þremur
ráðherrum, þeir Tryggvi og Jónas frá
Hriflu, voru andvígir áformum Titan-
félagsins enda neitaði Tryggvi að gefa
út sérleyfið þó að alþingi hefði
samþykkt heimild til þess. Stoðaði þá
ekkert að Klemens Jónsson var
tengdafaðir hans. Staðan sem upp var
komin lýsir sér best í einkabréfi Olufs
Aalls til Klemensar Jónssonar 4. janúar
1928:
„Eg fékk bréf þitt frá 15. desember
og get ekki sagt annað en að efni þess
veldur mér mikilli undrun og tek það
mjög nærri mér hvernig málin hafa
þróast. Að sérleyfið hefur ekki verið
gefið út mun verða rothögg fyrir félagið.
Samningaviðræðurnar, sem nú standa
yfir, byggjast algjörlega á leyfinu þar
sem við höfum staðhæft við samninga-
aðila okkar að íslenska ríkisstjórnin
muni nýta sér þá heimild sem alþingi
hefur veitt henni til sérleyfis... Þú nefnir
að þú hafir skilið mig þannig að ég gæli
útvegað tryggingu (fyrir nægu
fjármagni). Það sem ég hef sagt er að
við höfum fengið tilboð um fjármagn
til framkvæmda úr mörgum áttum og
það get ég að sjálfsögðu staðfest. En
forsendurnar fyrir þessu fjármagni er að
lagðar verði fram nákvæmar áætlanir um
notkun orku til iðnaðar. Þetta krefst
mikils undirbúnings sem hefur staðið
yfir um langan tíma og hefur þurft mikla
tæknikunnáttu og aðra kunnáttu sent allt
hefur kostað mikla peninga. Hvernig á
ég að fjármagna fyrirtækið í allri þessari
óvissu. Fyrir utan minnar eigin vinnu
og framlags tæknimanna og lögfræð-
inga... hef ég persónulega lagt fram í
fyrra milli 20 og 30 þúsund krónur og
þeir Opsahl og Herud annað eins. Og
svo vill ríkisstjórn þín ekki einu sinni
gefa okkur tryggingu fyrir því að
sérleyfið fáist!“
Málið var strandað rétt einu sinni.
Tryggvi Þórhallsson neitaði að gefa út
sérleyfi nema trygging fengist fyrir
nægu fjármagni en Titanmenn sögðust
ekki geta útvegað slíka tryggingu nema
öllum undirbúningi væri lokið og
formlegt sérleyfi fengið. I þessu þófi
stóð til um 1930 en eftir það var hætt að
hreyfa rnálinu enda kreppan skollin á og
í kjölfar hennar braust út seinni
heimsstyrjöldin.
Endalok Titanfélagsins
Að loknu stríði hugsuðu Titanmenn
sér enn til hreyfings enda var Þjórsá
og Tungnaá eign þeirra allt frá ósum til
jökla. I febrúar 1946 gaf Sætersmoen út
á ensku bæklinginn „Information
concerning The Water-power in the
Thjorsá river Iceland". Þar kemur fram
að Titanfélagið hafði þá umboðsaðila í
Bandaríkjunum til að kynna þarlendum
stórfyrirtækjum Þjórsársvæðið. Einnig
kom enska stóriðjufélagið Imperial
Aluminium Concern að málinu og hóf
mælingar í Þjórsá sumarið 1947. í
kjölfarið hóf íslenska ríkisstjórnin
samningaumleitanir við stjórn Titan-
félagsins sem lauk með því að íslenska
ríkið keypti allar eignir þess sumarið
1951 fyrir hálfa aðra milljón króna sem
þótti gjafverð fyrir svo mikil verðmæti.
Hinn 1. maí 1954 sendi Ragnar
Jónsson lögfræðingur, sem annast hafði
fjárreiður Titanfélagsins síðustu árin,
einkabréf til Bjarna Ásgeirssonar,
þáverandi sendiherra í Osló. Orð hans
lýsa því ef til vill best hversu vel hafði
verið að þessu félagi staðið:
„Við Lárus Fjeldsted vorum í gær
að Ijúka Titanskiptunum með því að
brenna hlutabréfunum. Félagið er þar
með horfið hljóðalaust en farsællega úr
heiminum og hefir ævi þess að vísu
orðið nokkur önnur en til var stofnað.
Þegar ég heyrði félagsins fyrst getið var
það kennt við brask og jafnvel annað
verra en við það að kynnast skjölum
félagsins hlaut ég að skipta um skoðun
og er nú ekki í vafa um að til þess hefir
verið stofnað í fullri alvöi'u og af björtum
vonurn sem um hríð var ástæða til að
ætla að myndu rætast. Og hið nákvæma
og samviskusamlega starf sem lagt hefir
verið í réttindakaup félagsins hér á landi
vakti aðdáun mína er ég kynntist því.“
Allt bendir því til þess að Titan-
félagið hefði farið af stað með virkjun-
arframkvæmdir til stóriðju, ef opinbert
leyli hefði fengist, um fimmtíu árum
áður en slíkt varð að veruleika með Búr-
fellsvirkjun og álverinu í Straumsvík.
Einar Benediktsson. Hugmyndir hans um Titan-
félagið voru fullkomlega raunhœfar. íslendingar
voru hins vegar ekki tilbúnir að taka við þeim.
10