Vísbending - 17.12.1999, Blaðsíða 16

hvar „einskis manns velferð er volæði
hins, né valdið er takmarkið hæst“, í
orðum Stephans G. Stephanssonar.
Því má heldur ekki gleyma, að
íslenskt ríkisvald varð að byggja upp frá
grunni. Þegar þjóðin heimti stjórn sinna
mála í eigin hendur með heimastjórninni
fylgdu því nær engir þeir innviðir, sem
tilheyra nútíma þjóðríki. Engar hafnir,
brýr eða vegir, eða samgöngur af nokkru
tagi, nema strjálar ferðir landspóstanna
með póstkistur hengdar á klakk; engir
almennir skólar; heilbrigðiskerfið
byggðist á nokkrum læknum í stórum
umdæmum, sem vitjuðu sjúklinga sinna
fótgangandi eða á hestum með töskur
sínar; engin skip, hvorki til siglinga
innanlands né milli landa; enginn sími.
Allt þetta þurftu kynslóðirnar í byrjun
aldarinnar að byggja upp frá grunni og
því ekki að furða að þorri manna var
síður en svo tortrygginn gagnvart
ríkisvaldinu og afskiptum þess af
málefnum þegnanna heldur tók
síauknum umsvifum þess fagnandi og
taldi jafnvel að ríkisvaldið, með öfluga
samvinnuhreyfingu sér við hlið, gæti
leyst flest þau vandamál sem steðjuðu
að ungu fullvalda ríki. Til þess þyrfti
ekkert einkaauðmagn. Millilanda-
siglingamar komust raunar á íslenskar
hendur í formi hlutafélags, Eimskipa-
félags Islands hf., en í hugum fólks var
söfnun hlutafjárins fremur í ætt við
samskot til þjóðarþarfar en fjárfesting
sem vænta mætti að gæfi hluthöfum
beinan arð. Draumar Einars Benedikts-
sonar um stórfé til fyrirtækjareksturs í
formi erlends kapítals voru taldir
draumórar einir og runnu reyndar út í
sandinn. Loks má segja að heimskrepp-
an hafi kálað þeim vísi að kapítalisma,
sem hér var kominn á legg við sjávar-
síðuna, áður en hann hafði svo mikið
sem tekið tennurnar.
Þetta voru þau viðhorf sem mín
kynslóð lagði upp með. Reynsla okkar
hefur að ýmsu leyti snúið þessu við, þó
með ýmsum fyrirvörum. Við verðum að
gera okkur grein fyrir því að verkalýðs-
hreyfingin á Norðurlöndum hefur gert
gríðarlegt gagn í því að rétta hlut
fátæklinganna og tryggja stöðu þeirra í
þjóðfélaginu. Norðurlöndin hafa víða
orðið fyrirmynd og haft áhrif á önnur
Evrópulönd og Kanada og jafnvel ein-
stök fylki í Bandaríkjunum. I þeim
síðastnefndu skortir þó sterka verkalýðs-
hreyfingu og þar fær fólk enn að deyja
drottni sínum úreymd og volæði, meðan
auðkýfingum fjölgar og auður þeirra
telst í næstum stjarnfræðilegum upp-
hæðum.“
Vísindi og einkaframtak
Þar sem réttur almúgans hefur verið
tryggður njóta kostir einkaframtaks-
ins sín til fulls. Eins og ég sagði áðan
hvarflaði það að mér að rétt gæti verið
að einkavæða Amastofnun — ef einhver
vildi eiga hana — til þess að þar yrði
tekin upp markmiðssetning og verklag
Jónas Kristjánsson fyrrverandi forstöðumaður Ámastofnunar.
með þeim hætti að tryggði sem
skjótastan og mestan árangur. Meðan ég
var þar forstöðumaður stigum við
reyndar smáskref í þá átt að samtvinna
rekstur ríkis og einkaframtaks. Við
gerðum samning við Sverri Kristinsson,
fasteignasala, um útgáfu á handritum í
litum. Sverrirbórgaði brúsann. Reyndar
komu ekki út nema tvö bindi í þessari
ritröð. Það var samt alls ekki honum að
kenna, það stóð á okkar þætti, fræði-
mannanna, í verkinu. Kannski vorum
við orðnir svo vanir að vinna hægt að
ekki reyndist unnt að rífa okkur upp úr
farinu. Eg átti til dæmis að skrifa
formálann fyrir þriðja bindi en lauk
aldrei við hann. Það var svo annað mál
að Sverri gekk sæmilega að selja þetta
eftir því sem ég best veit. Þetta er þó
gott dæmi um möguleikann á vaxandi
samvinnu ríkisstofnana og einka-
rekstrar. Sem betur fer er slík samvinna
vaxandi þáttur í starfsemi Háskóla
íslands. Fyrirtæki í þjóðlífinu hafa leitað
samstarfs við sérfræðinga Háskólans og
öfugt og upp úr þeirri samvinnu sprottið
margt sem til heilla horfir fyrir þjóðina
alla og er fyrirtækið Marel þar nærtækt
dæmi. Hingað til hefur þetta einkum
gerst á sviði raunvísindanna, en við
þurfum að leita leiða til að tengja
hugvísindin með sama hætti við
einkaframtakið, með það fyrir augum að
ná skjótari og betri árangri."
Ólafur: En þarf þá ekki ýmislegt að
breytast Iíka í innviðum Háskólans
sjálfs? Eins og ég skil framgangskerfi
háskólakennara cr það þannig, að þeim
er umbunað með stöðu- og launa-
hækkunum með tilliti til kennslu- og
rannsóknarstarfa og birtingu vísinda-
greina í alþjóðlega viðurkenndunt
tímaritum.
Jónas: Þetta kerfi útilokar í reynd
að menn taki að sér stjórnunarstörf
snemma á starfsferlinum. Eg get sagt
fyrir mig að hefði ég ekki verið búinn
að ljúka doktorsritgerð áður en ég
valdist til forstöðumannsstarfsins hefði
ég einfaldlega aldrei komið henni í verk.
Með forstöðumannsstarfinu vann ég að
vísu ýmislegt smálegt á sviði fræðanna
en öll stórvirki voru útilokuð samfara
stjórn þessa fyrirtækis. Það má vel vera
að hér sé þörf á öðruvísi verkaskiptingu.
Þeir menn sem vel eru fallnir til fræði-
mennsku haldi sig við þann verkahring
og þeir, sem eru stjórnunarlega
þenkjandi, fari þá leið. Einnig mætti
hugsa sér, að menn sérstaklega lærðir í
stjórnunarfræðum opinberra stofnana
sjái meira eða ntinna um hinn daglega
rekstur, en æðsti fræðimaður hverrar
stofnunar sé fremur fulltrúi hennar út á
við. Sennilega er löngu kominn tími til
að háskólinn hugi betur að þessari
verkaskiptingu.
Hins vegar hefur það verið lenska
hér til skamms tíma að framgangur
manna til stjórnunarstarfa hefur fyrst og
fremst verið gegnum fræðin og í fljótu
bragði man ég ekki eftir neinum nema
helst Páli Eggert Olafssyni sem fór eins
og ekkert væri milli stjórnunarstarfa og
fræðanna. Hann var reyndar einstakur
afkastamaður að hverju sem hann gekk,
lögfræðingur að mennt, prófessor í
íslandssögu, bankastjóri Búnaðar-
bankans, skrifstofustjóri í fjármála-
ráðuneytinu, auk þess að skrifa Islenskar
æviskrár frá landnámstímum til ársloka
1940, auk fjölda annarra fræðirita og
útgáfuverka. Nú á tfmum held ég að sé
meiri þörf á þaulhugsaðri verka-
skiptingu ntilli stjórnunarstarfa og
fræðanna þannig að hæfileikar manna
nýtist sem best á hvorutveggja sviðinu.
Ólafur: Eg heyrði nýlega á útvarps-
viðtal við eftirkomanda þinn í starfi,
Stefán Karlsson, þar sent hann kvartaði
undan lítilli aðsókn Islendinga að
sýningum á handritum. Væri kannski
rétt að skilja þennan þátt frá annarri
16