Vísbending - 17.12.1999, Blaðsíða 25

Ævi og endalok velferðarkapítalista
Starfsmannastjórnun Henry Ford
Bílakóngurinn Henry Ford er
þekktastur fyrir að hafa fyrstur
notað færibönd og flæðilínur í
fjöldaframleiðslu. Þetta var byltingar-
kennd nýjung sem leiddi til stórstígra
framfara í almennum iðnaði víðs vegar
um heiminn og hefur haldið nal'ni Fords
á lofti lengi síðan. Hins vegar fann hann
fleira upp en færibönd. Ford var einnig
höfundur að hinum s.k. fordisma eða
velferðarkapítalisma sem þótti ekki
ómerkari en aðrir „ismar“ á fyrri hluta
aldarinnar. Fordisminn gerði ráð fyrir
föðurlegum tengslum á milli iðjuhölda
og verkamanna. Atvinnurekendur áttu
fremur að huga að atvinnusköpun en
hámörkun hagnaðar og sá gróði sem
vannst átti skilyrðislaust að endur-
fjárfesta í fyrirtækinu eða dreifa á meðal
starfsfólks. Þetta vakti hrifningu fólks.
Evrópskir sósíalistar létu svo ummælt
við andlál Henry Fords árið 1947 að „ef
allir kapítalistar væru eins og Ford væri
engin þörf á þjóðnýtingu fyrirtækja“,
sem þá var í burðarliðnum.
Nú er ríkisvæðing ekki lengur ofar-
lega á lista en samt sem áður er hámörk-
un hagnaðar eitthvað Ijótt í hugum
margra og fordisminn þykir enn
aðlaðandi. Gildir þá einu þótt faðir
hagfræðinnar, Adam Smith, hafi fyrir
rúmum 200 árum síðan lýst því hvernig
frjálsir markaðir og samkeppni beisla
eigingirni í almannaþágu. Hins vegar
er það kaldhæðnislegt að ferill Fords
sjálfs er fremur sönnun á því hvernig
gróðavon fær fólk til þess að breyta
rétt og hvernig „föðurleg tengsl“ og
„félagsleg ábyrgð“ geta fljótt snúist
upp í kúgun og stöðnun. Upphaflega
fólst velferðarkapítalismi hans í
eitursnjöllum nýjungum sem máluðu
hann mannvin en jafnframt möluðu
gull. Það var ekki fyrr en Ford vék af
vegi hagnaðarhámörkunar að
velferðin snerist upp í andhverfu sína.
Þess vegna er margt likt með Henry
Ford og spákaupmanninum fræga
Georg Soros sem hefur átt alla sína
gæfu undir frjálsum mörkuðum en
eyðir samt sínum frítíma í það að
skrifa bækurtil höfuðs viðskiptafrelsi
í heiminum. Báðum fór illa að
klæðast kufli spámanns.
Flæðilínur og Módel T
Henry Ford fæddist árið 1863 og
var sonur fátækra írskra inn-
flytjenda. Faðir hans var bóndi og
Henry var ætlað að vinna við hlið
föður síns en hann stakk af 15 ára
Ásgeir Jónsson
gamall og hélt til Detroit til þess að starfa
sem vélsmiður. Um formlega skóla-
göngu var ekki að ræða. Undir lok
síðustu aldar voru ýmsir farnir að fikra
sig áfram með þróun hestlausra vagna.
Það voru tveir þjóðverjar, Karl Benz og
Gottlieb Daimler, sem áttu heiðurinn af
því að finna upp fyrsta bílinn árið 1885
en fljótlega komst hreyfing á Banda-
ríkjamenn. Ford hóf að þreifa sig áfram
með bílasmíði um 1890 og átján árum
og þrotlausum tilraunum seinna var
hann kominn í fararbrodd bandarísks
bílaiðnaðar. Hann hannaði sína eigin
bíltegund, Módel T, sem hentaði
frábærlega fyrir aðstæður í Banda-
rfkjunum í byrjun aldarinnar þar sem
bílaverkstæði voru fá og vegir bág-
bornir. Módel T varð fljótt metsölubfll.
í þann tíma var bílaframleiðsla með
sama hætti og hús eru byggð nú. Hver
bíll stóð kyrr á verksmiðjugólfi með
nokkra verkamenn í kring sem skrúfuðu
saman þá 5.000 parta sem þarf til þess
að mynda einn Módel T. Ford segir svo
sjálfur frá að hann hafi fengið
hugmyndina að flæðilínu með því að
horfa á slátrun og kjötpökkun í Detroit.
Næstu 5 ár unnu hann og verkfræðingar
hans baki brotnu að því að setja alla
framleiðslu í verksmiðjunni á færibönd.
Markmiðið var einfalt, að lágmarka
hreyfmgar verkamanna við samsetningu
bílanna og gera hvert verk að föstu
auðveldu handtaki. Þetta heppnaðist
með því að láta bflana sigla í gegnum
verksmiðjuna á flæðilínum og í réttri
hæð fyrir verkamennina sem hver um
sig hafði aðeins eitt verk á sinni könnu.
Flæðilínan varð til þess að framleiðni í
Fordverksmiðjunum margfaldaðist og
Ford náði miklu samkeppnisforskoti.
Fimm dala dagurinn
En flæðilínan vakti jafnframt mikinn
leiða hjá verkmönnum sem þurftu
sífellt að endurtaka sama handtakið án
tilbreytingar. Þess vegna entust fáir í
Ford-verksmiðjan við Rouge River í upphafi aldarinnar. Henry Ford var fyrstur til
þess að jjöldaframleiða bifreiðar. Hann gerði almenningi mögulegt að eignast bifreið
þar sem T-módelið var mun ódýrara en aðrar bifreiðartegundir á markaðinum.
Einungis var þó hœgt að fá T-módelið í einum lit, svörtum.
25