Vísir - 17.05.1974, Blaðsíða 9

Visir. Föstudagur 17. mai 1974.
9
Stefán Már Stefánsson:
Sjálfstœði
dómstóla í
Úreltar aðferðir við skipanir í dómaraembœtti
íslenzkra
hœttu?
Oft á tíöum hafa embætta-
skipanir hér á landi verið gagn-
rýndar, m.a. á þeim forsendum,
að flokkspólitisk sjónarmið hafa
ráðir skipun. Þetta hefur einnig
komið fram varðandi skipan i
dómarastöður, þótt einstök dæmi
verði ekki tiunduð hér. i rikjum,
sem byggja á svipaðri stjórn-
skipun og hér á landi, er
dómstólum veitt viðtækt vald
varðandi eigið skipulag og starfs-
háttu i samræmi við stöðu
þess innan rikiskerfisins þ.e. sem
æðstu handhafar rikisvaldsins
ásamt löggjafarvaldi og fram-
kvæmdavaldi. Þvi miður hefur
raunin ekki orðið söm hér á landi,
og er óhætt að segja að við erum
langt á eftir nágrannaþjóðunum i
þessum efnum. Svo sem stjórn-
skipun okkar er háttað eru dóm-
stólarnir raunverulega eini
öryggisventillinn, ef svo má orða,
sem hinn aimenni borgari getur
gripið til, vilji hann halda rétti
sinum, hvort heldur er gagnvart
einstaklingi eða riki. Það hefur
lengi verið haft á orði, hve erfitt
væri að vinna dómsmál gegn
rikisvaldinu, og þvi hefur oft
verið fleygt, að það sé ekkert
undarlegt, þvi að allt sé þetta
undir sama hatti, lika dóms-
valdið. Þetta er hættulegur
hugsunarháttur, sem tilefni ætti
ekki að gefast til í réttarriki. En
þvi miður er réttarkerfið þannig
uppbyggt, t.d. með hinu tvöfalda
starfsviði bæjarfógeta og sýslu-
manna, að tilefni gefur til slikra
hugrenninga, þótt ekki hefðu við
rök að styðjast. Þetta hafa aðrar
þjóðir skilið og þvi lagt áherslu á
frjálst og óháð dómsvald, jafnvel
þótt það kosti fé. Dómsvaldið
verður i þessu tilliti ekki öðruvisi
en þeir einstaklingar, sem með
handhöfn þess fara þess vegna er
ekki sisti þátturinn i þessu efni,
að vel sé vandað til skipana i
dómaraembætti. Með þessi atriði
i huga hefur Dómarafélag
Reykjavikur nú farið þess á leit
við dómsmálaráðherra, að lögum
verði breytt á þann veg, að dóm-
stólarnir sjálfir hafi viðtækt
ihlutunarvald um það, hverjir
skipi dómaraembætti , t.d. með
þvi að sérstakar dómnefndir fjalli
um hæfni umsækjenda um
dómarastöður. Málaleitaninni til
ráðherra fylgdi itarleg greinar-
gerð, sem Stefán Már Stefánsson,
borgardómari, samdi fyrir félag-
ið. Þar sem hér er um mikils-
verða nýbreytni að ræða, birtist
greinargerðin hér á eftir nokkuð
stytt:
Islensk lög eru fáorð um
afskipti dómstóla af veitingu
dómaraembætta. Eina ákvæðið,
sem máli skiptir, er að finna i
lögum um Hæstarétt. Þar segir,
að leita skuli umsagnar réttarins
um dómaraefni, áður en dómara-
embætti er veitt. Að öðru leyti er
skipun dómaraembætta i raun á
valdi ráðherra. Þessi ákvæði
ganga tvimælalaust of skammt
miðað við nýtiskuleg sjónarmiö
og nýlega lagasetningu um þetta
efni i öðrum löndum. Vandamálið
er ekki einungis fólgið i skipun
umsækjanda, sem ekki er dómari
fyrir, heldur ekki siður skipun
dómara i aðra dómarastöðu.
Nauðsynlegt er að rekja hér stutt-
lega þætti úr erlendri löggjöf um
þetta efni, en þá verður ljósara,
að þessu máli hefur ekki verið
gefinn nægur gaumur i islenskri
löggjöf.
Sviþjóð: Dómstólar hafa sjálfir
verulegt ihlutunarvald við
veitingu dómaraembætta, stund-
um með þeim hætti, að dómstólar
segja álit sitt á hæfi umsækjenda,
stundum þannig, að veitingar-
valdið er bundið með vissum
hætti við álit dómstólanna á
hæfni umsækjenda og loks
þannig, að dómstólar skipa sjálfir
i dómaraembætti. í þessu sam-
bandi er mikilvægt, að dómara-
efni i Sviþjóð þurfa að afla sér
langrar reynslu hjá dómstólum
og ljúka ströngu prófi hjá þeim til
þess að fullnægja hæfnisskil-
yrðum i dómaraembætti.
Stefán Már Stefánsson
Finnland: Reglur um veitingu
dómaraembætta eru hér svipaðar
og i Svþiþjóð. Dæmi eru ekki til
um það, að forseti lýðveldisins
hafi skipað aðra dómara en þá,
sem dómstólar höfðu mælt með.
Dómarar eru að jafnaði skipaðir
úr hópi dómenda sjálfra eða
manna sem öðlast hafa vissa
reynslu og þekkingu i störfum hjá
dómstólunum.
Danmörk: Dómendur eru hér
almennt skipaðir af konungi eftir
tillögum dómsmálaráðherra.
Engan dómara má þó skipa i
Hæstarétt, fyrr en hann hefur
sannað hæfi sitt með þvi að greiða
þar atkvæði i 4 málum. I fram-
kvæmd gefur Hæstiréttur umsögn
um umsækjanda, sem ráðherra
fer eftir. Skv. tillögu danska
dómarafélagsins er þó i raun
enginn dómari skipaður, fyrr en
viðkomandi dómsforseti (i
ýmsum tilvikum eftir að hafa
ráðfærtsig við aðra dómsforseta)
hefur sagt álit sinn á umsókn-
unum. Slikt álit er ekki bindandi,
en eftir þvi mun vera farið i lang-
flestum tilvikum. I vafatilvikum
er i framkvæmdinni haldinn
fundur, þar sem fulltrúar
veitingarvaldsins og forsetar
æðstu dómstólanna þriggja ræða
málin.
Noregur: Dómarar eru skip-
aðir á sama hátt og v.enjulégir
embættismenn.
Frakkland: Samkvæmt
stjórnarskrárákvæðum frá 1958
skipar forseti lýðveldisins
dómara, en eftir að álits vissrar
nefndar hefur verið leitað.
Nefndin er skipuð 13 mönnum,
forseti lýðveldisins er formaður, 6
eru valdir af þjóðþingi utan raða
þjóðþingsmanna sjálfra, 4 eru
valdir úr hópi dómara og forseti
velur 2 til viðbótar úr hópi
lögfræðinga. Nefnd þessi hefur
einnig agavald, hún skal vaka
yfir sjálfstæði dómstóla og
fylgjast með stjórnun þeirra.
ttalia: Sérstakt dómararáð
skipar dómara og sér um flutning
dómara milli dómstóla. Dómara-
ráðiðskipa 23menn, en þar af eru
15 dómarar, en hinir eru til-
nefndir af þjóðþingi. Sérstök 7
manna nefnd skipuð af
dómararáðinu og úr þeirra hópi
fjallar um agabrot dómara.
Þýskaland: Sérstök dómaralög
eru frá árinu 1961. 1 sambands-
lýðveldinu er svonefnt Prásidi-
alrat við hvern dómstól, en þar
eiga eingöngu dómarar sæti.
Meira en helmingur af nefndar-
mönnum eru kosinn af dómurun
um sjálfum. Ekki má skipa
dómara, fyrr en nefndin hefur
tekið afstöðu til hæfis dómara.
Eftirlit með dómstólum er hjá
vissum dómstóli, sem Hæsti-
réttur (Bundesgericht) kemur á
fót. I einstökum löndum sam-
bandslýðveldisins er skylt að hafa
sambærilegar dómaranefndir.
Austurriki: Fjölskipaðir dómar
mæla með þrem umsækjendum i
viðkomandi dómstól. Veitinga-
valdið er að visu ekki bundið við
þetta álit.
Holland: Viðkomandi dómstóll
mælir með þrem umsækjendum,
og er veitingavaldið bundið við
einn þeirra.
Belgia: Dómstólar hafa veru-
legt ihlutunarvald við veitingu
dómaraembætta.
Grikkland: Samkvæmt
stjórnarskrá landsins frá 1952
þurfti konungurinn samþykki
sérstakrar dómaranefndrar við
veitingu dómaraembætta. 1
nefndinni voru eingöngu
dómarar. Gögn skortir um það,
hvort þessum lögum hafi verið
breytt.
Spánn/Portúgal: Sérstök
dómaranefnd hefur tillögu — og
neitunarvald við veitingu
dómaraembætta. Veitingavaldið
skipar að visu i nefndina.
Sviss: Aðeins um 20% dómara
hafa lögfræðipróf. Þjóðþing kýs
dómara i æðsta dómstólinn, en að
öðru leyti eru dómarar kosnir af
almenningi.
Sovétrikin: Lögfræðikunnátta
er ekki skilyrði til að hafa á hendi
dómaraembætti, én dómarar
munu i raun margir hafa
lögfræðipróf. I lægri dómstólum
eru dómarar kosnir til þriggja
ára með almennri kosningu i þvi
umdæmi. Dómendur i æðri dóm-
stólum eru kosnir til 5 ára af þjóð-
þingum. Sjálfstæði dómstóla er
takmörkunum háð, m.a. vegna
þess, að dómstólar eru háðir
flokksforystu og verða að fara
eftir kennisetningum hennar.
Bandarikin: Langflestir
dómarar eru kosnir af al-
menningi, en i sumum rikjum eru
þeir þó kosnir af þjóðþingi.
Alrikisdómararnir eru þó
skipaðir af forseta Bandarikj-
anna að fengnu samykki öldunga-
ráðsins.
Japan: Dómarar eru skipaðir
af framkvæmdavaldinu. Við
veitingu héraðsdómsembætta er
framkvæmdavaldið þó bundið við
álit æðsta dómstólsins á umsækj-
endum. Skipun i dómarastöðu
æðsta dómstólsins verður að stað-
festa með almennri þjóðar-
kosningu.
israel: Ný dómstólalög voru
sett á árinu 1953. Sérstök 9 manna
nefnd var sett á laggirnar, en I
henni eiga sæti 3 frá dóm-
stólunum, dómsmálaráðherra og
einn úr ráðuneyti, 2 kosnir af
Knesset (þjóðþing) og 2 af lög-
mannafélaginu. Engan má skipa
dómara, nema nefndin hafi mælt
með honum. Nefndin tekur
ákvörðun með einföldum meiri-
hluta.
Niðurstaða
A 24. norræna lögfræðinga-
mótinu I Stokkhólmi 1966 bar
þetta efni á góma og var þá rætt
um, hverjar reglur væri heppileg-
astar og bæri að taka f lög um
þessi efni. 1 ræðu framsögu-
manns, Terje Wold, hæstaréttar-
dómara, og margra annarra,
kemur skýrt fram, að skipun i
dómaraembætti eigi að fara fram
með þeim hætti, að sjálfstæði
dómstóla verði styrkt sem mest.
Hann bendir á, að einna verst sé
ástandið i Noregi og á Islandi.
Hann mælir með þeirri lausn, að
sérstök dómaranefnd skuli sett á
stofn, sem taka skuli afstöðu til
veitinga i dómaraembætti og gefa
opinbert álit til rikisstjórnar um
þær. Aiþjóðlega lögfræðinga-
nefndin fjallaði einnig um þetta
álitamál i Delhi á Indlandi á árinu
1959. 1 yfirlýsingu nefndarinnar
bendir hún sérstaklega á, að
hætta sé i þvi fólgin að fela einum
handhafa rikisvaldsins að skipa
dómara. Eðlilegasta reglan sé
einhvers konar samspil milli
veitingarvalds og dómstóla. 1
grein, sem þáverandi formaður
danska dómarafélagsins, Harald
Petersen, ritaði og birt er i tima-
ritinu Juristen 1964 og Svensk
Juristtidning 1965, bendir hann á
lausn. Hann telur, að þeir
dómarar, sem að dómsmálum
starfi, eigi að mynda félag, sem
svipi til lögmannafélags og með
svipaðri starfsemi. Slikt félag
eigi að hafa agavald gagnvart
dómurum og hafa eftirlit með
þeim. Stjórn félagsins ætti einnig
að gefa álit á umsækjendum um
dómaraembætti þannig, að
veitingarvaldið yrði að skipa
einhvern af þremur
umsækjendum, sem stjórnin
mælti með. Danskur
lögfræðingur, Dr. Erik Bruel,
ritaði um þessi mál i Ugeskrift
For Retsvæsen á árinu 1953. Hann
kemst að þeirri niðurstöðu, að
stofna eigi 9 manna nefnd
dómara, skipuðum með
ákveðnum hætti, sem hann
tiltekur nánar. Hann telur, að
ákvæði ætti að vera um það i
stjórnarskrá, að ekkert laga-
frumvarp varðandi dómstóla ætti
að komast i gegn, án þess að
nefndin samþykkti. Hann telur,
að slik nefnd ætti að hafa úrslita-
áhrif um veitingu i dómara-
embætti, og hann dregur i efa, að
beita megi dómara agavaldi yfir-
leitt. Hann telur eðlilegt, að
dómarar gangi upp eftir vissum
dómaraferli, og hann bendir á
sérstaka hættu þvi samfara,
þegar menn úr ráðuneytum eru
skipaðir i dómaraembætti. Þá er
til norskt nefndarálit frá árinu
1970, sem leggur til, að nefnd sé
skipuð til að segja álit sitt á
veitingu i dómaraembætti. Þar er
lagt til, að nefndarmenn séu 5
þ.á m. einn tilnefndur af dómara-
félagi, einn af lögfræðingafélagi
og einn af lögmannafélagi, hver
kosinn af viðkomandi félagi.
Reglurnar i Þýskalandi eru
taldar ná allt of skammt og eru
nánast skoðaðar sem sæmileg
byrjun i rétta átt. Er um þetta
fjallað i bók Albrechts Wagner,
Der Richter. Einkum er það
talinn mikill galli, að umsögn
dómararáðsins sé ekki bindandi
fyrir veitingavaldið. Bent er á, að
lágmarkskrafa sé, að veitinga-
valdið verði að hlusta á munnleg
rök dómaranefndar eða að gefa
skriflegt álit, ef veitingavaldið
ætlar að vikja frá meðmælum
dómararáðsins. Af Norður-
löndum eru Sviþjóð og Finnland i
sérflokki. Þar hafa dómstólar
mikið ihlutunarvald við veitingu
dómaraembætta, og veiting
dómaraembætta er auk þess
meira og minna bundin við
ákveðinn starfsferil umsækjanda
hjá dómstólunum. 1 Danmörku
hafa dómstólar visst ihlutunar-
vald i raun. Flestir dómarar
munu koma úr hópi dómarafull-
trúa, en stundum þó úr dóms-
málaráðuneyti. Noregur hefur
talsverða sérstöðu og þar virðast
dómarar raunar koma aðallega
úr röðum starfsmanna ráðu-
neyta. Ef litið er til meginlands
Evrópu, þá er athyglisvert, að
nánast alls staðar hafa dómstólar
verulegt ihlutunarvald við
veitingu dómaraembætta. Má
einkum benda á hina nýlegu lög-
gjöf á Italiu. Utan Evrópu má
einkum benda á Japan, sem tekið
hefur upp nýlega löggjöf eftir
evrópsku sniði. Þá er og löggjöfin
i Israel athyglisverð. Þar var um
nýtt riki að ræða, sem ekki var
bundið venjum i þessu efni. Sú
leið var farin að hlú rækilega
að sjálfstæði dómstólanna. Varð-
andi islenska löggjöf virðist
einsætt, að það þurfi að taka
henni tak og auka verulega
ihlutunarvald dómstóla við
veitingu dómaraembætta. Ber að
miða að þvi að færa hana til
samræmis við erlend lög og
viðurkennd sjónarmið i þessu
efni. Að svo komnu máli ætti þó
sennilega ekki að ganga lengra en
að keppa að stofnun nefndar, þar
sem allir nefndarmenn, eða að
minnsta kosti meiri hluti þeirra,
kæmi úr röðum dómara og væru
kosnir af þeim sjálfum. Skylt ætti
að vera að leita umsagnar
þessarar nefndar við fyrirhugaða
veitingu i dómaraembætti. Hér
verða ekki settar fram full-
mótaðar skoðanir á þvi, hvort eða
hvernig nefnd þessi ætti að geta
bundið hendur veitingarvaldsins,
en ljóst er, að opinbert álit, sem
ráðherra er ekki bundinn við,
gengur of skammt i þessu efni.
Sérstakrar athugunar þarf við, að
hve miklu leyti sérreglur ættu að
gilda um Hæstarétt.

Skemmtileg
tízkuvara
úr pressuðu gleri ca. 20 cm á
liæð. Til skreytinga i hillum, á
skápum, borðum, og i baðher-
bergjum.

MUSI
Skólavörðustig 8 og
Laugavegi 11. (Smiðjustigsmegin )