Vísir - 28.04.1975, Blaðsíða 7

Þjóðleikhúsið byrjaði
starfsemi sina fyrir 25
árum með þremur inn-
lendum verkefnum,
tveimur klassiskum
verkum frá bernsku- og
æskuskeiði islenskrar
leiklistar, og nýju
verki, sömdu i tilefni af
stofnun leikhússins,
leikgerð tslandsklukk-
unnar eftir Halldór
LEIKRITUN
OG ,
LEIKHUSIÐ
nýjar leikbókmenntir sem máli
skipti hafi komiö fram i Þjóö-
leikhúsinu á starfstlma þess,
nokkru meir en eitt leikrit á ári i
25 ár. Þvi er þá fljótsvaraö aö
ekki hefur neinn nýr meirihátt-
ar höfundur komið fram
beinlinis fyrir tilstuölun Þjóö-
leikhússins. Þaö er ankannalegt
til þess aö hugsa, að ýmsir þeir
leikrithöfundar, sem hæst hefur
boriö undanfarin ár hafa unnið
slna stærstu sigra annars staö-
ar, einnig þeir sem átt hafa inn-
angengt I Þjóðleikhúsið — Jónas
Arnason I útvarpinu og Iönó
meö Delerium búbónis og Þiö
muniö hann Jörund, Agnar
Þóröarson meö Kjarnorku og
kvenhylli og Halldór Laxness
meö Dúfnaveislunni i Iönó, og
þaö er eins og áhugaveröir nýir
höfundar hafi frekar átt upp á
pallboröiö i Iðnó en Þjóöleikhús-
inu, eins og dæmi Jökuls
Jakobssonar sýnir, og nú siöast
Birgis Sigurössonar.
Nú þarf enginn aö ætlast til aö
á aðalsviöi Þjóöleikhússins sé
rekin einhvers konar leiksmiöja
eöa tilraunastöö fyrir unga og
nýja höfunda aö reyna sig þar
og verk sin. A hinu er slfellt klif-
aö aö leikritun lærist ekki nema
I leikhúsinu sjálfu og leikrit
verði raunar aldrei samiö til
hlltar við skrifborðið. Það er nú
kannski eitthvað óröum aukiö.
Og vera má aö leiksmiðja komi
nú til á hinu nýja kjallarasviöi.
En gullvægt tækifæri er látiö
ónotaö I hinum nýju þjóöleik-
húslögum, aö lögfesta þar
heimild til handa leikhúsinu aö
ráöa rithöfund til starfa I slna
þágu við fullnægjandi starfs-
kjör. Það væri starfsstyrkur
sem miklu munaöj innlenda
leikritun og rithöfunda.
Þegar litið er yfir hin nýju
innlendu viöfangsefni leikhúss-
ins I 25 ár er það óneitanlega,
þvl miöur, heldur svo dauflegur
skáldverka- og verðleikalisti
sem raöar sér saman I huga
manns, enn dauflegri en ella af
þvi að fjarska margar þessar
sýningar bera minnsta kosti I
minningunni einn og sama keim
úrsérgenginnar raunsæisaö-
ferðar aö efninu I rithætti og
leikstil. Hvaö kemur til: helgast
þessi viöhorf leikskálda og leik-
húsmanna af gróinni hefö, arfi
úr Iönó? Vitanlega fyrirfinnast
undantekningar. En hræddur er
ég samt um að alltof mikið sé til
I þessu hugboöi leikhúsgests aö
lltill viögangur innlendra leikja
I Þjóöleikhúsinu stafi ekki bara
af ónógum verkefnum heldur
llka viðhorfi og vinnubrögðum
leikhússins og leikhúsmanna á
þessu skeiöi.
Raunar er skemmst aö vitna
til helstu innlendra nývirkja á
sviöi Þjóöleikhússins á starfs-
tima þess, leikrita Halldórs
Laxness, sem ekki hefur enn
tekist aö semja þeim viölíka ný-
stárlega leikaöferö og drepa
leikina úr dróma fornlegr-
ar raunsæisstefnu. Skyldi þaö
ekki vera hægt? Þaö sýndi sig
norður á Akureyri fyrir nokkr-
um árum, þegar Strompleikur-
inn var leikinn þar, aö einmitt
sllk aöferö hentaöi verkinu
mætavel. En ekki kom þvillk
nýbreytni til á afmælissýningu
leikhússins á Silfurtunglinu á
sumardaginn fyrsta.
Árnað uppskeru
Saga Þjóðleikhússins 125 ár er
vitaskuld þroskasaga, saga um
sókn og sigra, margt sem vel
hefur tekist og annað miöur eins
og gerist. Það er, aö ég held,
holl afmælisósk til handa leik-
húsinu, aö næsta skeiö I sögu
þess veröi uppskerutlmi: aö þá
megi koma fram I frumlegri
leikritun, nýskapandi leikfor-
ustu ávöxtur þess sem áunnist
hefur til þessa I list og tækni
leiksviösins.
samtiöarleiki eins og Skipiö
sekkur. Eftir Einar H. Kvaran
hefur ekki annað veriö leikiö en
Lénharöur fógeti, en minnsta
kosti Syndir annarra er þó
merkisrit I leikritasögunni sem
vel mætti láta reyna á aö nýju.
En glöggt er aö ekki hefur
verið I Þjóöleikhúsinu viöllka
áhugi á öörum meginþætti is-
lenskrar leikritunar frá önd-
veröu og fram eftir allri þessari
öld, raunsæislegri samtlöarlýs-
ingu undir meiri og minni áhrif-
um og fyrirmynd erlendrar
leikritunar og leiklistar sam-
tlöar, eins og á hinum viöteknu
og vinsælu þjóölegu viöfangs-
efnum leikhússins. Asamt Jó-
hanni Sigurjónssyni veröur vlst
Guömundur Kamban aö teljast
helsta leikritaskáld okkar fram
á þennan dag. En þótt þrjú leik-
rit eftir Kamban hafi komiö þar
til sýningar, þar á meöal tvö
helstu verk hans, Skálholt og
Vér moröingjar, hefur leikritum
hans enn ekki veriö sinnt I Þjóö-
leikhúsinu eins og skyldi. Eöa
veröskulda bau ekki gaum-
gæfni að nýju, felst í afskipta-
leysi íeikhússins af hinum af-
ræktu viöfangsefnum innlendra
leikbókmennta rökstutt list-
rænt mat á þeim, aö þau dugi
ekki til?
Frá Tjörninni
á Hverfisgötu
Þjóöleikhúsiö tók sem kunn-
ugt er viö arfi og hélt áfram
starfi Leikfélags Reykjavikur
úr Iönó. Strangt tekiö geröist
ekki annaö voriö 1950 en aö þorri
starfsfólksins I Iönó tók pjönkur
sinar og fluttist meö þær upp á
Hverfisgötu og hélt þar áfram
vinnu sinni — aö sönnu viö allt
önnur starfskjör og ytri aöbún-
aö en tíökast haföi viö Tjörnina.
En þótt sú breyting væri mikils-
verö þurfti auövitaö ekki aö bú-
ast viö þvi aö hennar einnar
vegna yröi nein gerbreyting á
sjálfri list leikaranna. Og þótt
sjálfsagt mætti vænta þess aö
leikritagerö, sem veriö haföi
hálfgerö hornreka I bókmennt-
um okkar, yxi fiskur um hrygg
meö tilkomu leikhússins og inn-
lendum frumsýningum fjölgaöi
frá þvl sem rúmast haföi I Iönó,
þurfti vlst ekki aö vænta þess aö
fyrir tilkomu leikhússins eina
saman sprytti þegar I staö fram
fullburöa leikritun, sem að slnu
leyti stæöi jafnfætis öörum
greinum bókmennta, hvaö þá aö
upp rynni einhvers konar „gull-
öld” leikskálda.
Hitt fór aö vonum aö meö til-
komu Þjóöleikhússins jókst
leikritagerö mjög aö magni og
leikritáttu nú auöfarnari leiö en
áöur upp á leiksviö. Af 280
skráöum verkefnum Þjóöleik-
hússins fram á þetta starfsár
sýnist mér I fljótu bragði
aö 50-60 þeirra séu innlend
leikrit, en á 25 árum hafi 29 ný
leikrit verið frumsýnd á aöal-
sviöi leikhússins. Þá eru ótaldir
fáeinir frumsamdir barnaleikir
og ný viöfangsefni á „litla
sviöi” leikhússins þegar þaö
hefur veriö starfrækt, fyrst I
Lindarbæ og nú siöast I Leik-
húskjallaranum. Ekki veit ég
hvaö telja skal „eölilegt hlut-
fall” erlendra viöfangsefna og
innlendra I þjóöleikhúsi. En
þegar haföar eru uppi kröfur,
sem stundum heyrast, um stór-
lega fjölgun Islenskra viöfangs-
efna I leikhúsinu ber aö gá aö
þvi aö þaö mundi jafnharöan
Silfurtungliö eftir Halldór Laxness á 25 ára afmæli Þjóöleikhússins
dóttir, Feilan Ó. Feilan: Erlingur Gislason.
hinar vinsælu leikgeröir eftir
skáldsögum Jóns Thoroddsens,
og sumpart höföu átt þar sinar
stærstu stundir á leiksviöi og
komin hefö á skilning þeirra af
meöförunum I Iönó. Viö þessa
innlendu arfleifö hefur eins og
vænta mátti veriö lögö allmikil
rækt I Þjóöleikhúsinu: tveir
vigsluleikir þess, Nýársnóttin
og Fjalla-Eyvindur voru af
þessu tagi leikja, og meö hinum
þriöja, Islandsklukkunni má
segja aö reynt væri nývirki I
svipuöum stn og stefnu. I þann
streng hefur oftar verið tekiö I
Þjóöleikhúsinu meö leikgerö
skáldsagna, Valtýs á grænni
treyju eftir Jón Björnsson,
Svartfugls Gunnars Gunnars-
sonar og siöast meö Sjálfstæöu
fólki.
Og á fyrstu árum leikhússins
voru fljótt tekin upp ýmis hin
þjóðlegu og vinsælu viðfangs-
efni úr Iönó, Lénharöur fógeti
og Gullna hliðið, Skugga-
Sveinn, Piltur og stúlka og
Maöur og kona. Or þeim hóp
leikja held ég aö séu öll þau viö-
fangsefni sem oftar en einu
sinni hafa verið tekin upp I leik-
I trausti á fornar og rótgrónar
vinsældir leikritanna.
Leikir og
leikforusta
Vera má aö þetta skýrist aö
einhverju leyti af því aö leikfor-
usta Þjóöleikhússins var I önd-
veröu komin úr Iönó, nýir
meiriháttar leikstjórar komu
lengi engir til skjalanna I Þjóð-
leikhúsinu, þess umkomnir aö
taka listrænt frumkvæöi I starf-
semi leikhússins. Eitt af þvl
sem vænta má af nýjum þjóö-
leikhúslögum á afmæli stofnun-
arinnar er aö þau skapi ný og
bætt starfsskilyröi nýskapandi
leikforustu, raunverulegrar
listrænnar forstjómar i leikhús-
inu.
Þótt Islenskar leikbókmenntir
hafi til skamms tíma ekki veriö
ýkja margbreytt bókmennta-
grein eru þær þó fjölskrúöugri
en fram hefur komiö i Þjóðleik-
húsinu. Eftir Indriöa Einarsson,
„fööur leikhússins” sem svo
hefur veriö nefndur, hefur ekki
veriö leikiö nema Nýársnóttin,
en ekki skeytt ennþá um sögu-
leik hans, Sverö og bagal, eöa
— Lóa: Anna Kristln Arngrims
Nú er svo komiö aö öll helstu
verk Jóhanns Sigurjónssonar
hafi komist á sviö Þjóöleikhúss-
ins, önnur en Bóndinn I Hrauni,
einasta samtlöarlýsing hans, en
raunar varö sýning leikhússins
á Meröi Valgarössyni fyrir
fimm árum nokkurn veginn
ógleymanleg fyrir sln hrapal-
legu mistök á efninu. Myndar-
■lég sýriing Jóns Arasonar I fyrra
benti ekki til annars en rétt væri
hin fyrri skoðun á leikritinu, aö
þaö væri nokkurn veginn llfvana
sviðsverk. Það er kannski ekki
annars að vænta: enginn þarf aö
búast viö aö neinónýtt snilldar-
verk liggi á meöal afræktra viö-
fangsefna leikbókmenntanna.
Þar fyrir er þaö I verkahring
þjóöleikhúss að gera þessa for-
tiö og sögu upp, láta reyna á
það til hlitar hvaö nýtilegt og llf-
vænt sé I arfi hinna fyrri leik-
skálda I landinu.
Leikhúsið
og samtiðin
En hvaö sem llöur hinum eldri
leikbókmenntum og viögangi
eða gengisleysi þeirra má segja
aö hitt skipti meira mali, hvaöa
Laxness. Þannig tók
leikhúsið sér þegar i
stað, eins og sjálfsagt
var, þau einkunnarorð,
stefnuskrá sem Sigurð-
ur málari setti is-
lenskri leiklist i
bernsku hennar: að
leika sitt eigið þjóðlif.
Þegar litiö er yfir starfsskrá
leikhússins á 25 ára afmæli þess
er þá nærtækt aö huga sér I lagi
aö innlendum verkefnum þess,
hvernig tekist haföi aö ávaxta
þjóölegan og klassfskan arf
leikrita og leiklistar frá leik-
starfi áhugafélaganna i hinu
nýja atvinnuleikhúsi, og hvað
þar hafi komiö fram af bók-
menntalegum og leikrænum ný-
virkjum um daga leikhússins.
Þar er þá kominn augljós mæli-
kvaröi á hlutdeild leikhússins I
daglegu menningarllfi, ár frá
ári, og hvað þaö hafi sjálft haft
til mála að leggja, frá eigin
brjósti. Annar sllkur kvaröi á
starfsemi þess blasir um leiö viö
sýn, þótt ekki veröi lengra fariö
út I þá sálma hér, sem er viö-
fang leikhússins viö klasslsk og
alþjóöleg verkefni, frá Shakes-
peare og Holberg, til Ibsens og
Brechts, svo einhver nöfn séu
nefnd, og viö samtimaverk,
strauma og stefnur I leiklist og
leikritun nútlöar.
kosta fækkun annarra viöfangs-
efna og fábreyttari starfsemi aö
þvi skapi, jafnvel þótt fyrir-
fyndust innlend viöfangsefni
sem nægjanlega aðsókn vektu.
Hlutfall innlendra sjónleikja á
viö erlenda viröist mér aö veriö
hafi alveg nógu hátt (frá verk-
efnatölunni dragast þá óperu-,
ballett- og barnasýningar leik-
hússins og ýmsir gestaleikir).
Þaö sem úr sker er ekki fjöldi
viöfangsefna heldur gildi sjálfra
þeirra og meöferö á sviöinu.
Arfurinn úr Iðnó
Or Iönó kom Þjóðleikhúsinu
líka skerfur leikrita, klasslskur
arfur inriltndrar leikritunar frá
öldinni sem leiö og fram á
þessa, frá Skugga-Sveini og Ný-
ársnóttinni fram til Gullna
hliösins, leikbókmennta sem
meö einu oröi má segja aö auö-
kennist af og sameinist um
rómantlska þjóöllfslýsingu, iviö
stilfæröa persónugerö á þjóö-
legum grunni. Þetta eru leikir
sem sumpart voru beinllnis
samdir á sviöiö I Iönó, eins og
húsinu, íslandsklukkan og
Gullna hliöiö þrisvar, Nýárs-
nóttin, Skugga-Sveinn og Piltur
’og stúlka tvisvar sýnd á þessum
25 árum.
Ekki býst ég viö aö neinum
þyki slíkt verkefnaval hafa
veriö óeölilegt eöa ámælisvert.
Hitt er athugaveröara aö oft og
einatt hefur manni virst sem
meðferö þessara verkefna I
Þjóöleikhúsinu undarlega háö
fyrri sviðsetningu þeirra I Iönó
og skilningi sem þar haföi skap-
ast á þeim: einmitt I meöferö
hina þjóölegu og klasslsku viö-
fangsefna mátti I nýju þjóöleik-
húsi vænta nýrra átaka viö efn-
iö, ástæöa til aö taka þau til sýn-
ingar beinlinis tækifæriö aö taka
þau til nýrra umfjöllunar. En
þaö held ég aö segja megi um
margar sllkar sýningar I Þjóö-
leikhúsinu, t.a.m. á „alþýöu-
leikjum” Jóns Thoroddsens, eöa
Gullna hliðinu eftir Davið
Stefánsson, aö þær hafi I megin-
atriðum veriö endurtekningar
fyrri sviösetninga, llkast sem til
þeirra væri einvöröungu stofnaö
cTWenningarmál