Lesbók Morgunblaðsins - 25.01.1953, Blaðsíða 2

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
r
30
hvort hún væri út í hött. Reyndist
mér hún ekki vera það, heldur
þvert á -móti, að hún hefði — að
visu ekki nema að mínum dómi —
meira til síns máls en skoðun sú,
er herra Vilhjálmur heldur fram
og flestir aðrir.
Það er kenning herra Vilhjálms
og annarra, að rímurnar séu
sprottnar upp úr erlendri fyrir-
mynd, upp úr þeim hætti alþýð-
legs kveðskapar, er hófst suður á
Frakklandi og hafði borizt til Dan-
merkur á 13. öld í síðasta lagi, en
( ef til vill þó frekar fyrir lok tólftu
( aldar. Sérkenni kveðskaparins var
( það, að þegar kvæðin voru sungin
f var einnig stiginn dans eftir þeim.
f Þau náðu brátt miklum vinsæld-
f um í Danmörku, svo að orkt voru á
dönsku samsvarandi Ijóð, er í ein-
földu máli og undir einföldum hætti
sögðu frá annaðhvort sannsöguleg-
um eða þjóðsögulegum atburðum
og voru með viðlagi, sem dansfólkið
f skyldi syngja með eða á eftir
1 hverju erindi. Eru það kvæði þessi,
■ sem Danir nú kalla þjóðvísur —
1 Folkeviser. Frá Danmörku bárust
• vinsældir þessarar nýju skáldskrp-
r argreinar fljótlega til Noregs og
f frá öðruhvoru þessara landa, eða
J báðum, fluttist hún til íslands í
r síðasta lagi um miðbik 13. aldar,
( því að það var árið 1264 að Þórður
r Andrésson kvað dansinn „Mínar
F vru sorgirnar þungar sem blý“. Er
r því réttilega haldið fram þarna, að
f þetta sé greinilega vísuorð eða
f jafnvel viðlag úr danskvæði, þar
f sem textinn, eins og það er orðað,
r sé „orðinn algerlega íslenzkur“. Þá
f er þáð talið eðlilegt, að dönsku
f kvæðin væru í fyrstu tekin til
f notkunar hér með þeim breyting-
f um á málinu, sem auðvelt var að
T gera til þess háttar, sem er á kvæð-
f um þeim, er nefnd hafa verið ís-
f lenzk fornkvæði, enda þótt þau
f geti naumast verið eldri en frá því
^ um 1400. Frá þessu frumskeiði ís-
lenzkra fornkvæða hafi reyndar
alls ekkert geymzt, svo að það sé
aðeins tilgáta, að um aldar skeið
eða lengur hafi danskvæðin hér
verið með sínu upprunalega danska
sniði, en þó á íslenzku, og að þá
hafi, ef til vill, beinlínis verið ort
íslenzk kvæði með þessum hætti.
Síðan hafi danskvæðin dönsku
smám saman breytzt til samræmis
við hinar strangari kröfur íslend-
inga um braghætti og málfar, og
fyrir þær breytingar, sem ekki sé
hægt að rekja stig af stigi, vegna
þess að milliliðirnir — the missing
links, eins og Darwin mundi hafa
kallað það — hafa tínzt, hafi rím-
urnar komið undir. Svona er í öllu
verulegu sagan hjá herra Vilhjálmi
og flestum öðrum af því, hvernig
rímurnar urðu til.
Vegna vísuorðanna „Mínar eru
sorgirnar þungar sem blý“, er því
haldið fram þarna, að dansarnir og
danskvæðin hafi í síðasta lagi verið
komin hingað til lands um miðbik
13. aldar, en sannanlegt er þó að
þeir og þau eru að minnsta kosti
kómin hingað rúmum 150 árum áð-
ur, og sennilega þó alllöngu fyrr.
Jón helgi Ögmundsson var Hóla-
biskup frá 1106 til 1121. og fyrstur
á þeim stóli. í sögu hins helga
manns segir: „Skamma stund haíði
heilagur Jón biskup verið, áður en
hann tók að færa siðu manna og
háttu í annað efni, cn ádur liafði
verið um marga hluti“, en nokkru
síðar segir: „Leikur sá var kær
mönnum, áður cn hinn hcilagi Jón
varð biskup, að kveða skyldi karl-
maður til konu í dans hlautlcg
kvæðí og rcgilcg, og kona til karl-
manns inansöngsvísur; þennan leik
lét hann af taka og bannaði styrk-
lega. Mansöngskvæði vildi hann
eigi heyra, né kveða láta, en þó
fékk hann því eigi af komið með
öllu.“ Ekki gerði hinn helgi biskup
þetta samt af andúð á söng eða
hljóðíæraslætti, því að hatrn var
sjálfur söngmaður ágætur og lék
einnig á hörpu, heldur haíöi hann
aðeins andúð á dansinum og ástar-
vísunum. Það má með sanni segja,
að hinn helgi Jón fengi þessu ekki
af komið með öllu, því að 1612 sat
enn við sama lag um þessi efni.
Það ár segir Guðbrandur biskup í
formála Vísnabókar sinnar, að hún
sé gefin út til þess, „að af mætti
leggjast þær brunavísur og Afmors
kvæði, sem allmargir elska og iðka
enn“. En þá höfðu rímurnar bætzt
ofan á, sem Guðbrandi sízt var
betur við en hitt.
— ★ —
Það er því ekki að efa, að bæði
dans og mansöngvar eru miklu
eldri hér á landi, en haldið hefur
verið fram. Því er nú fastlega trú-
að, að dans hafi ekki tíðkazt með
norrænum þjóðum fyrr en alllöngu
eltir kristni, og skal það í sjálfu
sér ekki rengt. Á hitt má þó benda
jafnfastlega, að dans hefur alltaf
þekkzt og þekkist enn með öllum
og það jafnvel frumstæðustu þjóð-
um, svo að vel mætti gera sér í
hugarlund, og jafnvel þykja lík-
legra, að hann hefði einnig tíðkazt
með germönskum þjóðum, þótt
þess sjái nú hvergi stað í fornum
minjum, hvorki rituðum né öðrum,
enaa er meira en svo hæpið að
álykta mjög fast af heimildaþögli
eða heimildaskorti. Hitt er fullvíst,
að svo lengi sem stiginn hefur verið
dans hér á landi, hefur hann, cins
og annars staðar, verið stiginn ef tir
hljóðíalli eða söng, og hlýtur hvort-
tvcggja því aö vcra jafngamalt hér
á landi dans og danskvæði, og er
sízt fyrir að synja, að þeir, cr land-
ið byggðu fyrstir, haíi flutt slikt
með sér heimanað. Ástir karla og
kvenna stjórnast, svo sem kunnugt
er, af frumstæðri hvöt, sem þeim
er ásköpuð til viðhalds mannkyn-
inu, og er því ekki nema eðlilegt,
aö til hafi orðið mansöngskvaeði