Lesbók Morgunblaðsins - 10.02.1963, Síða 1

Þáttur dr. Hannesar um Geir bisTcup
er 37 þéitskrifaöar síöur, og veröur
því hér aö stikla á stóru.
Þá er Geir Vídalín kom frá háskól-
anum, fékk hann meðmæli frá kanzelí-
inu um að fá Breiðabólsstað í Vestur-
hópi, þá er hann yrði laus, en eftir því
beið hann ekki og tók Seltjarnarnes-
þing.
Árið 1796 hafði séra Geir ákveðið
að sækja um Staðastað, en til þess kom
ekki, því konungur skipaði hann
biskup.
Vígsla Ceirs hiskups
3. julí 1797 ntar Geir Sigurði biskupi
(á Hólum) og skýrði frá því, að kon-
ungur hefði boðið og leyft, að biskup-
ai- á íslandi þyrftu ekki framar að
E G A R dr. Hannes heitinn
Þorsteinsson kvaddi þennan
heim, á útmánuöum árið 1935, lét hann
eftir sig handrit, er síöar var bundið
í 63 allþykk bindi og gefiö nafniö
„Ævir læröra manna“. Hann haföi um
langan aldur haft í takinu hátt á
þriöja þúsund manns. Hann rannsakaði
heila sali fulla af skjalabögglum og
þykkum embættisbókum, og hverja
nýja vitneskju, sem honum áskotn-
aöist. setti hann aftan viö þann fróö-
leik, sem hann hafði áöur dregiö sam-
an um hvern og einn. Sem betur fór
reyndi Hannes aldrei aö vinna úr
þessu ritverki í heild, því þá heföi hann
dagað uppi meö verkið í miöjum klíö-
um, en hann dró efniö á land og bjarg-
aði því undan sjó. Rit þetta minnir
helzt á geysimikinn reka, sem stór-
brim hefir boriö upp á fjörukamb.
Þama er engum trjám raöaö, en hver
spýta er úr kjörviði.
Þetta ritverk hefir veriö lokaöur
fjársjóöur fyrir aöra en örfáa fræöi-
menn, en óhjákvœmilega hlýtur aö því
aö drgga, að þaö veröi gefið út í heild.
Þaö liefir líka sýnt sig í islenzkri bóka-
útgáfu, aö islenzkir lesendur sækjast
fneira eftir þjóðlegum fróöleik en
nokkru ööru lestrarefni. Þeir finna
skyldleikann, þetta er blóð af þeirra
blóöi. En hér er vandamál á feröum,
sem ýmsir hafa brotið heilann um. Eitt
er víst, ritinu má ekki breyta, þá yröi
þaö aldrei ósvikiö frumrit. Einstákar
Oeir Vídínm.
Ceir
hiskup VídaSín
málsgreinar vœri hins vegar nauösyn
að skilja aö og fœra i sem réttasta
.tímaröö.
Hannes vann að þessu mikla riti frá
árinu 1912 og til dauðadags og notaöi
hverja stund, sem gafst frá öörum
störfum. Síðan hefir hér á landi oröiö
meiri breyting á, en þekkzt hefir í vorri
sögu. Nú þykir sjálfsagt að önn og
umtoun haldizt í hendur, bess vegna er
ólíklegt, að ritverk, hliöstætt Ævum
lœröra manna, veröi framar unnið í
voru þjóölífi.
Þar sem nœr 28 ár eru liðin frá láti
dr. Hannesar, er meir en mál til þess
komiö að gefa almenningi örlítiö sýn-
ishorn úr þessum nœgtábrunni, en þar
sem af svo miklu er að táka, á sá kvöl,
sem á völ. — Viö þessa fyrstu tilraun
hefir Geir biskup Vídálín oröiö fyrir
valinu, einhver ástsælasti biskup, sem
setið hefir á biskupsstól á íslandi. Tvo
biskupa hefir íslenzk álþýða sœmt tign-
arheitinu „hinn góöi“, Geir og Guö-
mund Hólábiskup. Tvennt áttu þeir
líka sameiginlegt, kœrleikann til állra
bágstaddra og umkomulausra, og hitt,
aö hvorugur þeirra sá fótum sínum
forráð á veraldarvísu.
Nokkrar skýringar fylgja þessu efni,
þær sem ekki eru teknar beint frá
Hannesi, eru prentaöar meö sérstöku
letri. Mörgum tilvitnunum í heimildir
er sleppt.
Helzfu cÉviafriði Geirs
biskups
Geir var fœddur aö Laufási viö
Eyjafjörö áriö 1761. Hann var syst-
ursonur Skúla fógeta, en sonur séra
Jóns Vídálín, sem var sonarsonur Páls
lögmanns. Tekinn var hann í Hólaskóla
177lf; stúdent 1780. Lauk prófi í mál-
frœöi viö háskólann í Kaupmanna-
höfn 1784, en emtoœttisprófi t guö-
frœöi 1789. Dvaldi nœstu tvö ár hjá
Skúla frœnda sínum í Viöey. Dóm-
kirkjuprestur varö hann í Reykjavík
1791. en sat á Lambastööum á Sel-
tjarnarnesi. Kvaddur 1797 til biskups
í Skálholtsbiskupsdœmi, en varð bisk-
up alls landsins, er Hólastóll var lagð-
ur niður 1801. Fluttist til Reykjavík-
ur 1806. Kvœntist 1792 Sigríði Háll-
dórsdóttur, prests í Hítardál, Einns-
sonar. Af fjórum sonum beirra hjóna
komst aöeins einn upp. Geir biskup dó
hér í Reykjavik árið 1823.
Dr. Hannes Þorstcinsson.
sækja vígslu til Hafnar, heldur vígj-
ast af biskupi hér innanlands, og mælt-
ist Geir því til, að Sigurður biskup veiti
sér hana, og ætli hann í því skyni að
leggja af stað norður í vikunni 17.—
22. júlí, og óskar að vígslan geti farið
fram hinn 30. s.m., sem og varð.........
Um 6.—7. ágúst hefur Geir komið suð-
ur og tekið við embættinu.
Allýtarleg skýrsla um vígslu Geirs
biskups á Hóium, hvernig hún fór fram
og hverjir voru viðstaddir, með hendi
Halldórs Hjálmarssonar, er í Þjóðskjala-
safni. Á sama stað eru ljóðmæli, fagn-
aðarljóð, „Þrír íslands gimsteinar, þrír
Vídalínar" etc., virðist orkt af sér Þór-
arni Jónssyni, síðar í Múla.
14. september 1797 sótti Geir biskup
til konungs, að honum yrði veitt ókeyp-
is skipunarbréf hans fyrir biskupsdæm-
inu, en það átti að kosta 258 rd., og
vitnar í, að fyrirrennarar sínir hafi
fengið slík hlunnindi, og að auki 3—400
rd. styrk til sinnar veru erlendis, er
þeir íóru að sækja biskupsvígslu, kvaðst
hafa komið örfátækur og skuldugur frá
háskólanum eftir langa dvöl, þjónað
allgóðu meðalbrauði nokkur ár, en verið
svo fjarri því, að hafa nokkuð afgangs.
af kostnaðinum við hið fjölmenna heim-
ili sitt, að hann hafi orðið að lána pen-
inga að nýju til þess að geta haldizt
við, sé honum því alls ekki unnt að
innleysa þetta dýra veitingarbréf. Kon-
ungur losaði hann við þetta gjald með
úrskurði 15. nóvember s. á.
Hýtf biskupssetur
Biskup sœkir fyrst um Elliöavatn,
síöan um Bessastaöi og loks um Viö-
ey, en þá kom., svo sem vœnta mátti.
við hjartaö í Magnúsi Stephensen.
21. september 1797 ritar biskup kanz-
elíinu bréf, að Bessastaðir muni hentug-
ast biskupssetur, en þangað til þeir
losni kveðst hann hafa falazt eftir Ell-
iðavatni sem bújörð og muni flytja
þangað á næsta vori, því að til Reykja-
víkur sjái hann sér ekki fært að flytja,
því þar sé engan kofa til leigu að fá,
auk þess sem þar sé svo afardýrt að
vera. En 1200 rd. er ætlaðir hafi verið
til byggingar biskupsseturs í Reykjavík
muni ekki hrökkva langt til þess, en á
Elliðavatní lofar biskup að byggja
sæmilegt hús, ef hann fái 4—500 rd. af
þessum 1200 rd.
16. marz 1802 leggur biskup til við
rentukammerið, að Bessastaðir, sem þá
séu lausir við lát Vibes amtmanns,
verði gerðir að biskupssetri, og ætlaði
þá biskup að flytja sig þangað, kveðst
1797 hafa sótt um að fá annaðhvort
Elliðaavtn eða Bessastaði, og yrði.þetta
svo margfalt ódýrara en að reisa nýjan
biskupsbústað, er mundi kosta 6000 rd.,
kvaðst hafa 48 rd. þóknun árlega sem
húsaleiguuppbót. En þessu var ekki
sinnt.
Árið 1813 sótti Geir biskup um að fá
Viðey til ábýlis, en var neitað. í bréfi
til Bjarna Þorsteinssonar (amtmanns)
25. júlí 1814 segir Magnús Stephensen
„að biskup sæki enn fastar að, að ná
Viðey en árið áður, og Stefán Þórarins-
son styðji mál hans með honum og gegn
sér, eins og fyrr. En svo spyr M. St.:
„En hvað hef:r biskup að gera með þá
jörð, maður sem aldrei hefir tíma, er
efnalaus og hefir ekkert vit á búskap,
er drykkfelldur, lasburða og að líkind-
um bráðum dauður?“
Fjárhagsvandrœði
biskups
öldin byrjaöi illa, með hafís, greus-
bresti, hungri og hallœri. og enda þótt
biskup viröist í fljótu bragöi hafa búiö
viö góö launákjör, ber þess að gœta,
aö á þessu tímabili haföi orðið hrein
efnáhagsbylting liér á landi. Styrjöld
haföi geisaö í Noröurálfu og Danir
dregizt inn í hana. Afleiðingin varð sú,
aö vöruverð rauk upp úr öllu váldi,
samtímis hruni hins danska gjáldmiö-
ils. Þetta ástand breiddist auðvitaö út
til tslands. Þaö kom minna við útvegs-
bœndur og aöra framleiöendur en tómt-
húsfólk, sem lifði á snöpum, átti við
hungur aö bua, og hin mesta óáran
gekk líka yfir embœttismenn, sem
fengu laun sín greidd í hríðfallandi
seölum. sem kaupmenn vildu helzt ekki
líta viö. Hungurdauði varö aö vísu
ekki hér í bæ eöa nágrenni, eins og
fyrir norðan, en .,fólk gekk um, ná-
bleikt eins og vofur af nœringarskorti",
eins og Geir bisup komst aö oröi í
bréfi. Það var ekki fyrir mann meö
hans hjartálagi aö horfa á slíkt ástand,
án þess aö hjálpa og líkna, meöan einn
eyrir hrökk, en svo hlaut aö fara, að
þetta reiö fjárhag þeirra biskupshjóna
aö fullu.
Fólk settist upp hjá Geir, auk gang-
andi aesta. í þvi eldhúsi var jafnan
veriö aö malla on pottar á hlóðum.
Framhald á bls. 12.