Lesbók Morgunblaðsins - 08.05.1966, Blaðsíða 2

Cevdet Sunay var kosinn
forseti tyrkneska lýðveld-
isins 28. marz síðastliðinn. Ellefu
dögum áður hafði hann verið leyst-
ur frá störfum í náð sem æðsti yfir-
maður alls tyrkneska hersins, til
þess að undirbúa forsetakjör hans.
Kosningin fór fram á sameinuðum
fundi tyrkneska þjóðþingsins (Kam
utay) og öldungadeildarinnar, þar
sem Sunay átti sæti. Hann er
fimmti forseti tyrkneska lýðveldis-
ins á eftir Mústafa Kemal Atatiirk
(Tyrkjaföður), Inönu gamla, Celal
Bayer og Gúrsel. Allir voru þessir
menn hershöfðingjar, áður en þeir
hlutu forsetatign, nema Bayer, sem
herinn hrakti frá völdum snemma
árs 1960, þegar stjórn Menderesar
var steypt með byltingu hersins.
'■ Að lögum býr Tyrkland ekki við
styrka forsetastjórn, þ.e.a.s. vald for-
setans er ekki sniðið eftir bandarískum,
frönskum eða arabískum fyrirmyndum.
í reyndinni hafa áhrif tyrknesku for-
setanna þó orðið veruleg. Atatiirk var
nánast einvaldur um sína daga, meðan
hann var að kenna landsmönnum sín-
um vestræna siði og reyna að gera
Tyrkland að lýðræðis- og réttarríki. M.
a. tók hann svissnesku löggjöfina upp,
svo að segja óbreytta. Aðstaða hans var
þó vitanlega alveg sérstök, og síðari
forsetar hafa ekki haft svipað því eins
mikil raunveruleg völd og hann. For-
setinn hefur rétt til þess að sitja í for-
sæti á öllum fundum ríkisstjórnarinn-
ar, formlegum sem óformlegum, og
stjórna þeim. Þennan rétt hafa forset-
arnir alltaf notað og gætt þess, að hann
fyrnist ekki.
F rá því í október 1965 hefur Rétt-
lætistlokkurinn setið að völdum í Tyrk-
landi. Hann er hægrisinnaður í betra
lagi og styðst einkum við bændur (sjálfs
eignarbændur), sem mynda öfluga og
fjölmenna stétt með ríka samheldnis-
tilfinningu. Tyrkneskir bændur eiga
fiestir jarðir sínar sjálfir og vilja eng-
in afskipti annarra um sinn hag. Sterk
andúð á Rússum er þeim í blóð borin,
eins og reyndar öllum Tyrkjum, og þeir
eru staðráðnir í því að leyfa ekki
minnsta snefil af því, sem
kalla mætti kommúnisma eða
sósíalisma, í landinu sínu. í rauninni
er Réttlætisflokkurinn lítt dulbúinn
^árftaki Demókratafiokksins, en Mend-
eres var leiðtogi hans. Hann var geysi-
lega vinsæll meðal sveitamanna, enda
naut hann fylgis þeirra óskoraðs. Þeg-
ar herinn steypti honum af stóli árið
1960 og lét hengja hann, varð mikill
kurr í liði bænda, og meira að segja
varð herinn að bæla niður minni hátt-
ar óeirðrr í nokkrum borgum og bæj-
um, þar sem Menderes naut hylli al-
þýðu manna. Herinn studdist hins veg-
ar við miðstéttir, hluta menntamanna
og Repúblikanaflokk Atatúrks og In-
önus, sem áður hafði verið við völd.
Þótt heita ætti, að sá flokkur væri aft-
ur kominn til valda, hélt herinn að
nokkru leyti um valdataumana, því
að hann var staðráðinn í því að leyfa
gömlum stuðningsmönnum Menderesar
ekki að komast aftur til valda og „mis-
nota aðstöðu sína“ á ný, eins og herfor-
ingjarnir komust að orði. Réttlætis-
flokkurinn hlaut hins vegar meirihluta
í lýðræðislegum kosningum á síðasta
ári, er hinn gamli flokkur Atatúrks,
Repúblikanaflokkurinn, varð í annað
sinn að lúta í Isegra haldi. Hið fyrra
skiptið var 1950.
Herinn varð ekkert ánægður með
úrslit kosninganna. Hann hafði vænzt
þess, að hinn gamli stjórnarflokkur
Atatúrks og Inönus, sem hafði meiri-
hluta á þingi fram til ársins 1950,
mundi aftur hljóta meirihluta, enda
er hann frjálslyndari en Réttlætisflokk
urinn, og stefna hans samrýmist bet-
ur skoðunum herforingjanna, sem vilja
„ekki alveg eins hægfara breytingar
á þjóðfélaginu og Réttlætisflokkurinn",
eins og franska stórblaðið „Le Monde“
orðar það.
Réttlætisflokkurinn gerir sér ljóst, að
herinn fylgist með honum af tor-
tryggni. Gerist hann of ráðríkur um
stjórn landsins, má flokkurinn búast
við afskiptum hersins. Þess vegna hafa
forvígismenn hans gert sér ljóst, að
koma verður í veg fyrir, að öfgarnar
í stjórnarfari Menderesar, (sem herinn
SUNAY
ýkti raunar stórkostlega til þess að
réttlæta gerðir sínar 1960), verði end-
urteknar.
V al Sunays í forsetastól sýnir, að
stjórnarflokkurinn og herinn ætla að
reyna að ástunda friðsamlega sambúð.
Hættan á nýrri valdatöku hersins hef-
ur minnkað stórlega við það, að Rétt-
lætisflokkurinn skyldi stinga upp á
Sunay sem forseta og stuðla að kjöri
hans. Um leið hefur herinn tryggt sér
áhrif á stefnu stjórnarinnar. Cevdet
Sunay er maður mjög ákjósanlegur í
stöðu forseta. Sem æðsti yfirmaður
hersins hefur hann haldið sér utan við
flokksdeilur, og enginn dregur í efa
óhlutdrægni og heiðarleika hans.
Tyrkjum er mjög í mun að halda
friði hver við annan, og þeir mundu
ekki fella sig við nýja valdatöku hers-
ins, nema mjög brýn ástæða væri til.
Þeim var raun af því, hvern álits-
hnekki Tyrkland beið á alþjóðavett-
vangi við atburði ársins 1960; gerræð-
istiihneigingar Menderesar, sem áttu
ekki heima í lýðræðisríki, valdatöku
hersins og aftöku forsætisráðherra og
helztu stuðningsmanna hans. Þeir
heyrðu raddir samherja sinna í NATO
um það, að þeir væru varla hæfir til
að vera í bandalaginu, lýðræðið væri
fótum traðkað, herforingjaklíka hefði
tekið völdin o.s.frv. Tyrkir svara því
til, að sömu öflin í ríkjum bandamanna
þeirra, sem gagnrýndu stjórn Mender-
esar fyrir hvers kyns ódsfrði, hefðu
einnig haft hæst, þegar henni var loks-
ins steypt; að Atlantshafsbandalagið sé
ekki stofnað til þess að einstakar þjóð-
ir þess hafi afskipti af innanríkismálum
annarra bandalagsþjóða, jafnvel þótt
þær fyrrnefndu búi við betra stjórnar-
far, heldur til þess að mæta sameigin-
legri hættu; en hins vegar byggist
grundvallarhugsjón Atlantshafsbanda-
lagsins á lýðræði, sem flestár þjóðir
þess búi við, og þær eigi aftur að hafa
óbein áhrif á stjórnarfar hinna, þar
sem lýðræðið er ekki fullkomið.
Nokkuð er til í þessu, og svo mikið er
víst, að vera Tyrklands í NATO hefur
átt ríkan þátt í því, að Tyrkir, og þá
einkum tyrkneski herinn, vilja ekki
una neins konar einræðisstjórn í landi
sinu.
Aðild Tyrkja að Atlantshafsbandalag
inu hefur einnig reynzt þeim ómetan-
leg í Kýpurdeilunni. Fullvíst er, að til
hernaðarlegra átaka hefði komið milli
Grikklands og Tyrklands, hefðu bæði
ríkin ekki verið í NATO. Einungis
þátttaka þeirra og þriðja deiluaðiljans,
Bretlands, kom i veg fyrir styrjöld.
Kýpurdeilan er enn óleyst að veru-
legu leyti, en vonir standa til, að fyrr
eða síðar leysist hún fyrir meðalgöngu
Atlantshafsbandalagsins og Sameinuðu
þjóðanna.
Með því að koma á jafnvægi milli
hersins og beggja flokkanna, vonast
Sunay til þess að lýðræðislegt stjórnar-
far verði treyst í sessi í Tyrklandi.
C evdet Sunay er maður stór
vexti, rólegur í fasi, vingjarnlegur í
viðmóti og traustvekjandi í framgöngu.
Hann er gott dæmi um hlédrægan og
hæverskan herforingja af gamla skól-
anum, sem rækir skyldu sína við föð-
urlandið, en lætur annars ekki á sér
bera. Hann fæddist árið 1990 í hinni
fornfrægu hafnarborg Trebizond
(Trabzon) í Lazistan austur í Svarta-
hafsbotnum, sem Grikkir nefndu Trap-
ezus til forna, en hún var höfuðborg
keisaradæmisins Trapezunts, er keisar-
ar af ætt hinna býzantísku Komnena
réðu á árunum 1204 til 1461. Faðir
hans var herdeildarprestur (vitanlega
Múhameðstrúar) af þekktri embættis-
mannaætt, sem þjónað hafði soldánun-
um dyggilega í margar kynslóðir. Þeg-
ar Cevdet var ungur að árum, fluttist
fjölskylda hans til Erzerum (Erzurum),
hinnar söguríku kastalaborgar Tyrkja,
sem er nokkurn veginn miðja vegu
milli Trebizonds og Araratfjalls.
Þar ólst hann upp til seytján ára
aldurs, er hann gekk í tyrkneska her-
inn (ottómanska eða ósmaníska herinn,
eins og hann kallast til minningar um
forna frægð). Hann var sendur til
vígstöðvanna í Palestínu, þar sem hann
gat sér gott orð og hækkaði í tign. Eng-
lendingar tóku hann til fanga og sendu
í fangabúðir í Egyptalandi, þar sem
faðir hans var fangi í öðrum fanga-
búðum. Föður hans tókst að fá piltinn
fluttan til sin, með því að gefa brezica
yfirmanninum, sem var ástríðufullur frí
merkjasafnari, verðmætt frímerkja-
safn.
A ð heimsstyrjöldinni fyrri lok-
inni, gekk Sunay í lið með Atatúrk og
Framhald á bls. 10.
Framlcv.slj.: Sigtns Jónsson.
Ritstjórar: Sigurður Bjarnason frá Viear
Matthías Johannessen.
Eyjólfur Konráð Jónsson.
Auglýsingar: Arm GarOar Kristinsson.
Ritstjóm: Aðalstræti 6. Sími 22430.
Utgefandi: H.f. Arvakur. Reykjavflc.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
8. maí 1966