Lesbók Morgunblaðsins - 08.05.1966, Blaðsíða 14

ið I notkun jarðvarma til húshitunar
ekki aðeins hér á landi, heldur hvar-
vetna enn sem komið er.
Nú búa á þessu svæði rúmlega 90 þús-
und manna, og þar af munu um 60
þúsund manns hafa £ifnot jarðvarma-
veitu og eru allflestir þeirra innan
endimarka Reykjavíkurborgar.
>ví miður hafa áætlanir þær, sem
gerðar hafa verið í sambandi við skipu-
lagningu höfuðborgarsvæðisins ekki
verið birtar, þegar þetta er
ritað. Hér á eftir getur því skakk-
að einhverju í tölum um áætlaðan
fólksfjölda, en eftir því sem næst verð-
ur komizt, er þess vænzt, að á því
muni búa milli 140 og 150 þúsund
manns árið 1983, þ.e. eftir 17 ár.
Þetta þýðir, að eftir 17 ár verða á
svæðinu íbúðir fyrir 80-90 þúsundir
manna, sem enn hefur ekki verið séð
fyrir jarðvarmaafnotum. Ef hita ætti
þessi híbýli með olíu, mundi það kosta
notendur um 135-150 MKR. á ári miðað
við núverandi verðlag, og er þá ótalið
allt húsnæði, sem með fylgir og notað
er til annarra þarfa en íbúða.
Nú er eðlilegt, að spurt sé, eru mögu-
leikar á að útvega þessum mannfjölda
jarðvarmaafnot?
Þessari spurningu vil ég hiklaust svara
játandi. í fyrsta lagi er enn ekki nægi-
lega kannað, hvað mikið hægt er að
auka vatnsvinnsluna innan, og í næsta
nágrenni, höfuðborgarsvæðisins. í því
sambandi þarf aðeins að minna á merki
óeðlilegs hita á dýpi, sem vart hefur
orðið á Seltjarnarnesi, á Álftanesi, aust-
arlega í Kópavogi, við Elliðaárstíflu
og víðar. Ekki er enn fullkannað, hvaða
rr/oguleikar kunna enn að vera duldir
í jörðu austur og suður af svæðinu t.d.
upp í Mosfellssveit, eða suður í Garða-
hreppi og á Álftanesi. En þrjóti þessir
möguleikar sem nærtækastir eru og því
hagstæðastir, þá er völ á a.m.k. þremur
háhitasvæðum, sem öll eru innan þeirr-
ar fjarlægðar, að þaðan er fjárhagslega
kleift að leiða heitt vatn, þegar um
svo stóran markað er að ræða sem hér.
Þessi svæði eru:
Trölladyngja um 15 km frá Hafnar-
firði og um 24 km frá Rvík.
Krýsuvík um 20 km frá Hafnarfirði og
um 26 km frá Rvk.
Hengilsvæðið:
Nesjavellir um 30 km frá Rvk.
Hveragerði um 35 km frá Rvk.
Hér þarf að taka fram, að í öllum
þessum tilfellum er fjarlægðin miðuð
við beina línu, en ekki lengd aðveitu-
æðar, sem í flestum tilfellum yrði veru-
lega lengri. Ennfremur er rniðað við
suðurjaðar byggðar í Hafnarfirði og
Elliðaárstöðvarnar í Reykjavík. Loks ber
að geta þess að frá Nesjavöllum er
aðeins 21 km í beina línu til dælustöðva
Hitaveitu Reykjavíkur að Reykjum í
Mosfellssveit, en aðveituæðarnar þaðan
væri hægt að nýta betur en nú, ef há-
hitaveita kæmi frá Nesjavöllum.
Þegar á þetta er litið er eðlilegt, að
Reykvíkingar hafi tryggt sér jarðhita-
réttindin á Nesjavöllum með kaupum
á jörðinni.
Hittt er aftur á móti umdeilanlegt,
hvort rétt sé að velja Nesjavallasvæðið,
þegar fyrsta aðveituæðin frá þessum
háhitasvæðum verður lögð til höfuð-
staðarsvæðisins.
Það kann að vera rétt, ef aðeins er
hugsað til þess að fullnægja þörfum
Reykjavíkurborgar einnar. En ef hugsað
er til þess að fullnægja öllu höfuðborg-
arsvæðinu, eins og eðlilegt væri, þegar
ráðizt er í svo stórfellda mannvirkja-
gerð, þá er tvímælalaust nauðsynlegt
að kanna aðra möguleika, sem til greina
koma og gera samanburð á hagkvæmni
þeirra.
Þessu til stuðnings vil ég benda á
eftirfarandi atriði:
(1) Þegar búið er að fullnýta flutn-
ingsgetu núverandi aðveituæðar frá
Reykjum, getur frekari aukning ekki
átt sér stað nema með því
að byggja viðbótaræð þaðan
inn á svæðið. Þá verður að
reikna með allri 30 km vegalengdinni
frá Nesjavöllum til Elliðaánna, ef sá
staður er notaður til viðmiðunar, og er
það 4-6 km lengri leið í beina línu
heldur en frá Krisíuvík eða Trölla-
dyngju.
(2) Samkvæmt skipulagstillögunum
um byggingu höfuðborgarsvæðisins
næstu 17 árin, er gert ráð fyrir því, að
byggðin sunnan línu, sem dregin er
milli Fossvogs og Elliðaárvogs, muni í
lok tímabilsins hafa 40-50 þúsund íbúa,
þar af tilheyra væntanlega 15-20 þúsund
Reykjavíkurborg. Fyrir allt þetta svæði
er eftir að byggja dreifikerfi hitaveitu.
(3) Fjarlægðin frá syðri háhitasvæð-
unum, Krýsuvík og Trölladyngju, er
eins og fyrr segir aðeins 20 eða 15 km
að suðurjaðri höfuðborgarsvæðisins við
Hafnarfjörð, og er það lengd hinnar
eiginlegu aðveituæðar, því að eftir það
verður hún með vissum hætti hluti af
dreifikerfinu, sem þarf að byggjast,
hvort sem er.
Fljótt á litið virðast mér þessi atriði
benda eindregið til þess að hagkvæmara
muni að öðru jöfnu að sækja hitann í
syðri jarðhitasvæðin, þótt um það verði
auðvitað ekki fullyrt að svo stöddu.
Til þess þarf að fara fram rannsókn og
gerð samanburðaráætlana um allar leið-
irnar, sem til álita koma.
U m það er vart égreiningur, að
eitt brýnasta hagsmunamál íbúanna í
sveitarfélögunum á höfuðborgarsvæð-
inu, sé að fá afnot jarðvarma til híbýla-
hitunar. Að Reykjavíkurborg frátalinni
er ekki hægt að vænta, að þau verði þess
megnug hvert fyrir sig að virkja jarð-
varma og byggja hitaveitur, nema þar
sem jarðvarmi kann að finnast innan
endimarka þeirra. En með sameiginlegu
átaki gætu þau ráðizt í stórvirki, og þá
ekki sízt ef samvinna gæti tekizt um
það við Reykjavíkurborg.
Mannvirki, eins og borun fyrir jarð-
varma, bygginig dælustöðva og aðveitu-
æða, verða þeim mun hagkvæmari, því
afkastameiri sem þau eru. Þetta kom
t.d. glöggt í ljós af tölunum, sem ég
nefndi hér að framan um Reykjanesveit
una til flugvallarins og Keflavíkur
svæðisins.
En hvað er þá hægt að gera til þess
að hrinda þessuim málum áfram?
Ég mundi álíta, að fyrsta skrefið væri
það, að sveitar- og bæjarfélögin í ná-
grenni Reykjavíkur tækju upp náið
samstarf um þessi mál og skipuðu sér-
staka samstarfsnefnd til þess að vinna
að þeim.
Eitt fyrsta verkefnið, sem til kasta
slíkrar nefndar kæmi, væri að undir-
búa samræmda áætlun um jarðhitaleit
innan byggðarlaganna í samráði við
jarðhitadeild Raforkumálaskrifstofunn-
ar. Annað verkefni væri t.d. það, að
láta gera frumáætlun um stofn- og
reksturskostnað hitaveitu frá Krýsuvík
og/eða Trölladyngju, svo hægt verði að
gera samanburð við sams konar áætl-
anir, sem Hitaveita Reykjavíkur vinnur
að varðandi veitu frá Nesjavallasvæð-
inu.
í þriðja lagi gæti það verið verkefni
þessarar samstarfsnefndar, að leita eft-
ir samvinnu við Reykjavíkurborg um
þessi mál, og að vera samstarfsaðili
við fulltrúa hennar um undirbúning
sameiginlegra framkvæmda, ef til kæmi.
Óþarft er að telja fleiri atriði upp á
þessu stigi. Hins vegar er nauðsynlegt
að benda á, að slík nefnd þyrfti að hafa
nokkur fjárráð, er gætu komið með
fjárframlögum frá hinum einstöku sveit-
arfélögum eftir nánara samkomulagi
þeirra. Til dæmis þyrfti nefndin, að
geta látið framkvæma grunnar k/ónn-
unarboranir í sambandi við hina al-
mennu jarðhitaleit, kostað nauðsynleg-
ar mælingar, rannsóknir og áætlana-
gerð.
Ef slíkt samstarf gæti tekizt milli
hlutaðeigandi sveitarfélaga um sameig-
inlegú málin, þá tel ég, að þetta mál
væri þegár komið á nokkurn rekspöl.
Að lokum vil ég minna á þýðingar-
mikið atriði, sem menn mega ekki
gleyma. Allur undirbúningur meiri
háttar framkvæmda í jarðhitamálum
tekur óhjákvæmilega langan tíma. Ég
tel að ekki væri raunsætt að reikna með
skemmri tíma en 5-8 árum frá því, að
ákvörðun væri tekin um að virkja til-
tekið háhitasvæði og þar til mannvirk-
in væru tilbúin til notkunar. Þess vegna
er ákaflega mikilsvert, að fyrsti undir-
búningurinn, sem kostar tiltölulega lítið
fjármagn, dragist ekki úr hófi.
— Húmanismi
Framhald af bls. 4.
sérstöku arfhelguðu menningu í með-
ferð efnisins, svo að mannfræðingar
geta ráðið ýmislegt um aldur smíðis-
gripanna og fundarstaði eftir gerð
þeirra. Furðulegust eru þó hin aðdáan-
legu málverk steinaldarmanna, sem
fundust fyrst fyrir tilviljun í Altamira-
hellinum á Spáni 1879, og var sá furnd-
ur talinn skröksaga ein af vísinda-
mönnum þeirra tíma. Það var ekki
fyrr en um tuttugu árum síðar, sem
lagður var fullur trúnaður á þetta, eft-
ir að mörg önnur slík listaverk höfðu
fundizt í hellum Pyrenea-fjallanna,
bæði á Spáni og í Frakklandi. Þeim
Sargon.
sem vilja fá nánari upplýsingar um
þetta, skal bent á litla bók, Isaldertid-
ens kunst, eftir Ole Klindt-Jensen,
gefna út af Studentersamfundets Op-
lysningsforening í Kaupmannahöfn
1959. Forfeður okkar á Norðurlöndum
áttu einnig þessa listgáfu, sem sjá má
af hellnaristum víðsvegar í Noregi og
voru myndir af nokkrum þeirra sýnd-
ar í Bogasal Þjóðminjasafnsins fyrir
ekki alllöngu, en nánar er sagt frá þeim
í I. bindi af Det Norske Folks Liv og
Historie eftir Haakon Shetelig, sem
margir kannast við. Mörg af þessum
listaverkum frá steinöld og það í öll-
um heimsálfum jafnast á við ýmislegt
það bezta í list nútímans. Gerð margra
þeirra hefur verið það tímafrek og full-
komin, að þar hefur ekki verið um
tómstundaiðju eina að ræða. Listamað-
urinn, læknirinn og presturinn, oft í
einni og sömu persónu, hefur snemma
orðið undanþeginn því að vinna dag-
leg störf við veiðar. Ættflokkurinn hef-
ur ekki aðeins sýnt honum sérstaka
virðingu, heldur lagt honum til af
sameiginlegum afla það sem hann þurfti
til lífsframfæris. Hellisbúar steinaldar,
klæddir í hreinstökur og úlfhéðna,
skildu það að maðurinn lifir ekki af
æti einu saman.
Öll frumstæð list túlkar trúarlíf og
lífsskoðun mannsins. Það á ekki aðeins
við um myndlistina, heldur og leiklist og
dansa, sem eru ævaforn þáttur í fari
allra frumþjóða, og háttbundna niður-
röðun orðanna í skáldskap, hvort sem
hún birtist í hrynjandi, eins og í kveð-
skap Grikkja og Rómverja, endurtekn-
ingum með dálítið breyttu orðalagi,
eins og hjá Hebreum, rími eða sam-
stillingu orða með líkum hljómi, eða
geirneglingu þeirra með stuðlum og
höfuðstöfum, eins og meðal germanskra
þjóða, en slíkum viðhafnarbúningi
skáldskapar hafa þær allar glatað nema
íslendingar, þótt stuðlun (allitteration)
bregði oft fyrir í ljóðum þeirra ensku-
mælandi góðskálda, sem næmast hafa
brageyr®. Með list er hér auðvitað átt
við skapandi gáfu, en ekki andlaust
handverk, sem gert er til að fullnægja
markaðskröfum, ráðandi tízku og meira
eða minna sjúku sjálfsáliti.
Öll sönn list hefur hagnýtt gildi fyrir
ættbálkinn eða þjóðfélagið, því að hún
er tengiliður milli einstaklinganna, milli
skapandans og njótandans, og hún
skapar þá fjölbreytni í menninguna,
sem er skilyrði þróunarinnar. Jafnvel
á þeim öldum, þegar íslendingar höfðu
varla ráð á öðru efni en mærðartimbri
tungunnar, smíðuðu þeir úr því fjölda
listaverka, sem mörg voru að vísu
frumstæð og fátækleg, en áttu þó hvað
mestan þátt í því að halda við þjóð-
erni og andlegu þreki kynslóðanna.
Án viðhalds og verndunar menning-
arlegs sjálfstæðis einstakra þjóða, þótt
smáar séu, er hætt við því að nauð-
synleg fjölbreytni og frjóvgandi víxl-
áhrif mismunandi menningarstrauma
fari minnkandi, ein eða örfá stórveldi,
svo sem Bandaríkin eða Rússland, marki
að öllu leyti stefnu heimsmenningar-
innar og leiði hana inn í blindgötu.
Því gefur það heldur ömurlega mynd
af listrænu uppeldi íslenzkra skóla, ef
nemendur þeirra kjósa frekar að koma
fram á almannafæri með erlenda dæg-
urhljómlist og tízku-„slagara“ en ljóð
og lög sinnar eigin þjóðar.
Það voru ekki dínósárarnir, þótt stór-
vaxnir væru, sem urðu endanlegir sig-
urvegarar í rás framþróunarinnar.
Tæknin
Frá líffræðilegu sjónarmiði er mað-
urinn ekki bundinn við neitt sérstakt
ytra umhverfi. Hann hefur getað að-
hæfzt þeim öllum með tilstyrk þeirrar
hugvitssemi, sem gerði honum fært að
klæða af sér kulda, gera sér skýli og
smíða sér allskonar tæki. Slik hugvits-
semi virðist koma í öldum, eins og
margt annað í sögu hans. Ein slík alda
reis hátt á tímabilinu 3000-4000 f. Krb.,
þegar borgríki hófust á flóðasléttunum
meðfram Efrat og Tigris, Níl og Indus.
Frjósemi landsins ásamt vísindalegri og
skipulegri ræktun þess gaf það mikinn
afgang frá brýnum lífsnauðsynjum, að
hægt var að reisa hof og hallir, fram-
leiða ýmsan „luxus“-varning til heima-
nota og verzlunar, bera uppi volduga
prestastétt, þjóðhöfðingja og listamenn.
Þetta er bronsöld hin fyrri, þegar menn
lærðu að bræða og blanda kopar, ofdýr-
an öllum almenningi, en hentugan i
vopn og skraut smáhöfðingjunum, sem
með yfirburði þessa vopnabúnaðar
stofnuðu stórveldi. Þannig stofnaði
Sargon akkadiska stórveldið á rústum
borgríkjanna í Sumer og á sagan um
Babelsturninn ef til vill sérstaklega við
um þá tilraun til myndunar allsherjar-
ríkis, en Djoser egypzka stórveldið,
fyrstur í þeirri röð 200 Faraóa, sem
endaði með Kleopötru. Veldi þessara
herjöfra var miklu ægilegra en veldi
Bandaríkjanna, Rússa eða Kínverja nú
á tímum, en þó hrundu þau til grunna
og við tóku tímabil stjórnleysis, örbirgð
ar og menningarlegrar afturfarar. Þó
skiluðu þau þýðingarmikum arfi, sem
smáþjóðir svo sem Hebrear, Krítverjar
og Grikkir ávöxtuðu og létu öðrum í
té, án þess að verða sjálfar stórveldi á
heimsmælikvarða. Að vissu leyti varð
það sögulegt hlutverk þeirra að bræða
úr vopnum fallinna jöfra þá plóga, sem
gerðu jörðina byggilegri fyrir komandi
kynslóðir.
Arnold Toynbee hefur í hinu mikla
verki sínu A Study of History, sem
----------------1-- 8. maí 1966
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS-